ऋग्वेदः सूक्तं १०.१६५
| ← सूक्तं १०.१६४ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.१६५ नैर्ऋतः कपोतः |
सूक्तं १०.१६६ → |
| दे. विश्वे देवाः। त्रिष्टुप् |
देवाः कपोत इषितो यदिच्छन्दूतो निरृत्या इदमाजगाम ।
तस्मा अर्चाम कृणवाम निष्कृतिं शं नो अस्तु द्विपदे शं चतुष्पदे ॥१॥
शिवः कपोत इषितो नो अस्त्वनागा देवाः शकुनो गृहेषु ।
अग्निर्हि विप्रो जुषतां हविर्नः परि हेतिः पक्षिणी नो वृणक्तु ॥२॥
हेतिः पक्षिणी न दभात्यस्मानाष्ट्र्यां पदं कृणुते अग्निधाने ।
शं नो गोभ्यश्च पुरुषेभ्यश्चास्तु मा नो हिंसीदिह देवाः कपोतः ॥३॥
यदुलूको वदति मोघमेतद्यत्कपोतः पदमग्नौ कृणोति ।
यस्य दूतः प्रहित एष एतत्तस्मै यमाय नमो अस्तु मृत्यवे ॥४॥
ऋचा कपोतं नुदत प्रणोदमिषं मदन्तः परि गां नयध्वम् ।
संयोपयन्तो दुरितानि विश्वा हित्वा न ऊर्जं प्र पतात्पतिष्ठः ॥५॥
सायणभाष्यम्
' देवाः ' इति पञ्चर्चं चतुर्दशं सूक्तं निर्ऋतिपुत्रस्य कपोताख्यस्यार्षं त्रैष्टुभं वैश्वदेवम् । तथा चानुक्रान्तं - ' देवा नैर्ऋतः कपोतः कपोतोपहतौ प्रायश्चित्तं वैश्वदेवम् ' इति । कपोतो यदि गृहं प्रविशेत् तदानेन सूक्तेन होतव्यम् । सूत्र्यते हि -' कपोतश्चेदगारमुपहन्यादनुपतेद्वा देवाः कपोत इति प्रत्यृचं जुहुयाज्जपेद्वा ' ( आश्व. गृ. ३.७.७) इति ।।
देवाः॑ क॒पोत॑ इषि॒तो यदि॒च्छन्दू॒तो निरृ॑त्या इ॒दमा॑ज॒गाम॑ ।
तस्मा॑ अर्चाम कृ॒णवा॑म॒ निष्कृ॑तिं॒ शं नो॑ अस्तु द्वि॒पदे॒ शं चतु॑ष्पदे ॥ १
देवाः॑ । क॒पोतः॑ । इ॒षि॒तः । यत् । इ॒च्छन् । दू॒तः । निःऽऋ॑त्याः । इ॒दम् । आ॒ऽज॒गाम॑ ।
तस्मै॑ । अ॒र्चा॒म॒ । कृ॒णवा॑म । निःऽकृ॑तिम् । शम् । नः॒ । अ॒स्तु॒ । द्वि॒ऽपदे॑ । शम् । चतुः॑ऽपदे ॥१
देवाः । कपोतः । इषितः । यत् । इच्छन् । दूतः । निःऽऋत्याः । इदम् । आऽजगाम ।
तस्मै । अर्चाम । कृणवाम । निःऽकृतिम् । शम् । नः । अस्तु । द्विऽपदे । शम् । चतुःऽपदे ॥१
हे "देवाः "इषितः प्राप्तः निर्ऋत्याः पापदेवतायाः "दूतः अनुचरः "कपोतः "यत् बाधनम् "इच्छन् अभिलषन् "इदम् अस्मदीयं गृहम् "आजगाम प्राप्नोत् "तस्मै बाधनाय तद्बाधननिवृत्त्यर्थम् "अर्चाम । युष्मान् हविषा पूजयाम । ततः "निष्कृतिं कपोतप्रवेशजन्यस्य दोषस्य परिहृतिं "कृणवाम । अनेन हविर्दानेन करवाम । अतः "नः अस्माकं "द्विपदे पुत्राय "शं सुखम् "अस्तु "चतुष्पदे गवाश्वप्रभृतये च "शं सुखमस्तु ।।
शि॒वः क॒पोत॑ इषि॒तो नो॑ अस्त्वना॒गा दे॑वाः शकु॒नो गृ॒हेषु॑ ।
अ॒ग्निर्हि विप्रो॑ जु॒षतां॑ ह॒विर्नः॒ परि॑ हे॒तिः प॒क्षिणी॑ नो वृणक्तु ॥ २
शि॒वः । क॒पोतः॑ । इ॒षि॒तः । नः॒ । अ॒स्तु॒ । अ॒ना॒गाः । दे॒वाः॒ । श॒कु॒नः । गृ॒हेषु॑ ।
अ॒ग्निः । हि । विप्रः॑ । जु॒षता॑म् । ह॒विः । नः॒ । परि॑ । हे॒तिः । प॒क्षिणी॑ । नः॒ । वृ॒ण॒क्तु॒ ॥२
शिवः । कपोतः । इषितः । नः । अस्तु । अनागाः । देवाः । शकुनः । गृहेषु ।
अग्निः । हि । विप्रः । जुषताम् । हविः । नः । परि । हेतिः । पक्षिणी । नः । वृणक्तु ॥२
हे “देवाः "नः अस्माकं "गृहेषु “इषितः गतः कपोताख्यः “शकुनः पक्षी “शिवः सुखकरः “अनागाः अपापहेतुश्च “अस्तु । "हि यस्मात् "विप्रः मेधावी "अग्निः “नः अस्माकं “हविः युष्मभ्यं परिकल्पितं "जुषतां जुषते अतो युष्मत्प्रसादात् "पक्षिणी पक्षोपेता "हेतिः हननहेतुः कपोतः “नः अस्मान् "परि "वृणक्तु अस्मान् परित्यजतु । मा बाधितामित्यर्थः ॥
हे॒तिः प॒क्षिणी॒ न द॑भात्य॒स्माना॒ष्ट्र्यां प॒दं कृ॑णुते अग्नि॒धाने॑ ।
शं नो॒ गोभ्य॑श्च॒ पुरु॑षेभ्यश्चास्तु॒ मा नो॑ हिंसीदि॒ह दे॑वाः क॒पोतः॑ ॥ ३
हे॒तिः । प॒क्षिणी॑ । न । द॒भा॒ति॒ । अ॒स्मान् । आ॒ष्ट्र्याम् । प॒दम् । कृ॒णु॒ते॒ । अ॒ग्नि॒ऽधाने॑ ।
शम् । नः॒ । गोभ्यः॑ । च॒ । पुरु॑षेभ्यः । च॒ । अ॒स्तु॒ । मा । नः॒ । हिं॒सी॒त् । इ॒ह । दे॒वाः॒ । क॒पोतः॑ ॥३
हेतिः । पक्षिणी । न । दभाति । अस्मान् । आष्ट्र्याम् । पदम् । कृणुते । अग्निऽधाने ।
शम् । नः । गोभ्यः । च । पुरुषेभ्यः । च । अस्तु । मा । नः । हिंसीत् । इह । देवाः । कपोतः ॥३
“पक्षिणी पक्षोपेता "हॆतिः हननहेतुः कपोतः "अस्मान् “न “दभाति न हिनस्तु । “आष्ट्र्यां व्याप्तायामरण्यान्याम् "अग्निधाने अग्निर्निधीयतेऽस्मिन्नित्यग्निसहिते प्रदेशे “पदं स्थानं "कृणुते करोति । तत्रैव प्रदेशे निवसत्वित्यर्थः । यद्वा । अश्नन्त्यस्मिन्नित्याष्ट्री पचनशाला । तस्याम् । अग्निधाने यत्र पचनाग्निर्निधीयते तस्मिन् प्रदेशे पदं पादनिधानं कृणुते करोति । तद्धेतुको बाधो नोऽस्माकं न भवत्वित्यर्थः । अपि च "नः अस्माकं “गोभ्यश्च “पुरुषेभ्यश्च “शं सुख शंसनीयानां दोषाणां शान्तिर्वा “अस्तु भवतु । हे "देवाः “इह अस्मिन् गृहे "कपोतः "नः अस्मान् "मा “हिंसीत् । युष्मदनुग्रहात् मा बाधताम् ।।
यदुलू॑को॒ वद॑ति मो॒घमे॒तद्यत्क॒पोतः॑ प॒दम॒ग्नौ कृ॒णोति॑ ।
यस्य॑ दू॒तः प्रहि॑त ए॒ष ए॒तत्तस्मै॑ य॒माय॒ नमो॑ अस्तु मृ॒त्यवे॑ ॥ ४
यत् । उलू॑कः । वद॑ति । मो॒घम् । ए॒तत् । यत् । क॒पोतः॑ । प॒दम् । अ॒ग्नौ । कृ॒णोति॑ ।
यस्य॑ । दू॒तः । प्रऽहि॑तः । ए॒षः । ए॒तत् । तस्मै॑ । य॒माय॑ । नमः॑ । अ॒स्तु॒ । मृ॒त्यवे॑ ॥४
यत् । उलूकः । वदति । मोघम् । एतत् । यत् । कपोतः । पदम् । अग्नौ । कृणोति ।
यस्य । दूतः । प्रऽहितः । एषः । एतत् । तस्मै । यमाय । नमः । अस्तु । मृत्यवे ॥४
“उलूकः घूकसंज्ञः पक्षी "यत् अशोभनं "वदति ब्रवीति आत्मीयेन शब्देन सूचयति “एतत् “मोघं निष्फलमस्तु । "कपोतः च "अग्नौ अग्निमति गृहमध्ये “यत् "पदं "कृणोति करोति एतदपि मोघं निर्वीर्यमस्तु । “प्रहितः प्रेषितः "एषः कपोतः “यस्य स्वामिनः “दूतः अनुचरो भवति "तस्मै नाम “मृत्यवै मारयित्रे "यमाय “एतत् "नमः प्रणामः "अस्तु भवतु ॥
ऋ॒चा क॒पोतं॑ नुदत प्र॒णोद॒मिषं॒ मद॑न्तः॒ परि॒ गां न॑यध्वम् ।
सं॒यो॒पय॑न्तो दुरि॒तानि॒ विश्वा॑ हि॒त्वा न॒ ऊर्जं॒ प्र प॑ता॒त्पति॑ष्ठः ॥ ५
ऋ॒चा । क॒पोत॑म् । नु॒द॒त॒ । प्र॒ऽनोद॑म् । इष॑म् । मद॑न्तः । परि॑ । गाम् । न॒य॒ध्व॒म् ।
स॒म्ऽयो॒पय॑न्तः । दुः॒ऽइ॒तानि॑ । विश्वा॑ । हि॒त्वा । नः॒ । ऊर्ज॑म् । प्र । प॒ता॒त् । पति॑ष्ठः ॥५
ऋचा । कपोतम् । नुदत । प्रऽनोदम् । इषम् । मदन्तः । परि । गाम् । नयध्वम् ।
सम्ऽयोपयन्तः । दुःऽइतानि । विश्वा । हित्वा । नः । ऊर्जम् । प्र । पतात् । पतिष्ठः ॥५
हे देवाः “ऋचा मन्त्रेण स्तूयमानाः सन्तो यूयं "प्रणोदं प्रकर्षेण नोदनीयं बहिष्कर्तव्यं "कपोतं पक्षिणं "नुदत अस्माद्गृहात् प्रेरयत निर्गमयत । तथा "मदन्तः अस्माभिर्दत्तैर्हविर्भिर्माद्यन्तः “इषम् अन्नं “गां च “परि “णयध्वं परितोऽस्मभ्यं प्रापयत । किं कुर्वन्तः । "विश्वा विश्वानि सर्वाणि “दुरितानि कपोतोपहतिजन्यानि दोषजातानि "संयोपयन्तः अदृश्यानि कुर्वन्तः । अपि च “पतिष्ठः अतिशयेन पतिता शीघ्रोत्पातकः१ कपोतः “नः अस्माकम् "ऊर्जम् अन्नं "हित्वा परित्यज्य “प्र “पतात् प्रकर्षेण पततु । पक्षाभ्यामुत्पततु ॥ ॥२३॥
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|