ऋग्वेदः सूक्तं १०.१७९
| ← सूक्तं १०.१७८ | ऋग्वेदः - मण्डल १० सूक्तं १०.१७९ क्रमेण - शिबिरौशीनरः, काशिराजः प्रतर्दनः, रौहिदश्वो वसुमनाः। |
सूक्तं १०.१८० → |
| दे. इन्द्रः। त्रिष्टुप्, १ अनुष्टुप् |
उत्तिष्ठताव पश्यतेन्द्रस्य भागमृत्वियम् ।
यदि श्रातो जुहोतन यद्यश्रातो ममत्तन ॥१॥
श्रातं हविरो ष्विन्द्र प्र याहि जगाम सूरो अध्वनो विमध्यम् ।
परि त्वासते निधिभिः सखायः कुलपा न व्राजपतिं चरन्तम् ॥२॥
श्रातं मन्य ऊधनि श्रातमग्नौ सुश्रातं मन्ये तदृतं नवीयः ।
माध्यंदिनस्य सवनस्य दध्नः पिबेन्द्र वज्रिन्पुरुकृज्जुषाणः ॥३॥
सायणभाष्यम्
‘उत्तिष्ठत ' इति तृचमष्टाविंशं सूक्तमैन्द्रम् । आद्यानुष्टुप् शिष्टे त्रिष्टुभौ । उशीनरपुत्रः शिबिर्नाम राजा प्रथमाया ऋषिः । काशीनामधिपतिः प्रतर्दनो नाम द्वितीयायाः । रोहिदश्वपुत्रो वसुमना नाम तृतीयायाः। तथा चानुक्रान्तम्- उत्तिष्ठतैकर्चाः शिबिरौशीनरः काशिराजः प्रतर्दनो रौहिदश्वो वसुमना आद्यानुष्टुप्' इति । दधिधर्म आद्या वक्तव्या । सूत्रितं च- ‘ होतर्वदस्वेत्युक्त उत्तिष्ठताव पश्यतेत्याह' ( आश्व. श्रौ. ५. १३) इति ॥
उत्ति॑ष्ठ॒ताव॑ पश्य॒तेन्द्र॑स्य भा॒गमृ॒त्विय॑म् ।
यदि॑ श्रा॒तो जु॒होत॑न॒ यद्यश्रा॑तो मम॒त्तन॑ ॥१
उत् । ति॒ष्ठ॒त॒ । अव॑ । प॒श्य॒त॒ । इन्द्र॑स्य । भा॒गम् । ऋ॒त्विय॑म् ।
यदि॑ । श्रा॒तः । जु॒होत॑न । यदि॑ । अश्रा॑तः । म॒म॒त्तन॑ ॥१
उत् । तिष्ठत । अव । पश्यत । इन्द्रस्य । भागम् । ऋत्वियम् ।
यदि । श्रातः । जुहोतन । यदि । अश्रातः । ममत्तन ॥१
हे ऋत्विजः "उत्तिष्ठत । आसनादूर्ध्वमुत्तिष्ठत । नोपविशत । ऊर्ध्वकर्मत्वादात्मनेपदाभावः (पा. सू. १. ३. २४ )। उत्थाय “ऋत्वियम् ऋतौ वसन्तादिकाले भवम् “इन्द्रस्य “भागं भजनीयं दधिघर्मं पच्यमानम् “अव “पश्यत निरीक्षध्वम् ॥ ऋतुशब्दाद्भवार्थे छन्दसि घस् । 'सिति च ( पा. सू. १, ४, १६ ) इति पदसंज्ञया भसंज्ञाया बाधादोर्गुणाभावः। भजेः कर्मणि घञन्तो भागशब्दः । ‘ कर्षात्वतः०० इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ “यदि स भागः “श्रातः पक्वस्तर्हि “जुहोतन । इन्द्रार्थमग्नौ जुहुत । तप्तनप्तनथनाश्च' इति तस्य तनबादेशः । ‘भीह्री' (पा. सू. ६. १. १९२ ) इत्यादिना पिति प्रत्ययात्पूर्वस्योदात्तत्वम् । “यद्यश्रातः अपक्वः तर्हि “ममत्तन माद्यत । यद्वा । स्तुतिभिर्मादयत । अत्र तेनैव सूत्रेण तनबादेशः ॥
तस्यैव दधिघर्मस्य ‘श्रातं हविः' इत्येषानुवाक्या । सूत्रितं च- ‘ श्रातं हविरित्युक्तः श्रातं हविरित्यन्वाह ' ( आश्व. श्रौ. ५. १३) इति ॥
श्रा॒तं ह॒विरो ष्वि॑न्द्र॒ प्र या॑हि ज॒गाम॒ सूरो॒ अध्व॑नो॒ विम॑ध्यम् ।
परि॑ त्वासते नि॒धिभि॒ः सखा॑यः कुल॒पा न व्रा॒जप॑तिं॒ चर॑न्तम् ॥२
श्रा॒तम् । ह॒विः । ओ इति॑ । सु । इ॒न्द्र॒ । प्र । या॒हि॒ । ज॒गाम॑ । सूरः॑ । अध्व॑नः । विऽम॑ध्यम् ।
परि॑ । त्वा॒ । आ॒स॒ते॒ । नि॒धिऽभिः॑ । सखा॑यः । कु॒ल॒ऽपाः । न । व्रा॒जऽप॑तिम् । चर॑न्तम् ॥२
श्रातम् । हविः । ओ इति । सु । इन्द्र । प्र । याहि । जगाम । सूरः । अध्वनः । विऽमध्यम् ।
परि । त्वा । आसते । निधिऽभिः । सखायः । कुलऽपाः । न । व्राजऽपतिम् । चरन्तम् ॥२
हे “इन्द्र “हविः दधिघर्माख्यं त्वदीयं “श्रातं पक्वम् ॥ ‘ श्रीञ् पाके' इत्यस्मान्निष्टायाम् ‘ अपस्पृधेथाम्' इत्यादौ श्राभावो निपात्यते । “ओ अ उ “सु सुष्ठु “प्र “याहि प्रकर्षेण शीघ्रमागच्छ । “सूरः सूर्यः “अध्वनः गन्तव्यस्य मार्गस्य “विमध्यं विकल मध्यमीषदूनं मध्यभागं “जगाम गतवान् । तव यागार्थं मध्याह्नो जात इत्यर्थः । “सखायः समानख्याना ऋत्विजश्च “निधिभिः निहितैः अभिन्यासादितैः सोमैः सार्धं “त्वा त्वां “परि "आसते पर्युपासते । तत्र दृष्टान्तः । “कुलपा “न कुलस्य वंशस्य रक्षकाः पुत्रा यथा “व्राजपतिम् । व्राजा गन्तव्या गृहाः। तेषां पतिं "चरन्तं गच्छन्तमुपासते तथेत्यर्थः ॥ ‘ व्रज गतौ । अस्मात्कर्मणि घञ् । 'अजिव्रज्योश्च' (पा. सू. ७.३.६०) । इति कुत्वनिषेधः । ‘कर्षांत्वतः” इत्यन्तोदात्तत्वे ‘ पत्यावैश्वर्ये ' इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।
तस्यैव दधिघर्मस्य ‘ श्रातं मन्ये ' इत्येषा याज्या । सूत्र्यते हि- ‘ श्रातं मन्य ऊधनि श्रातमग्नाविति यजति' (आश्व. श्रौ. ५. १३ ) इति
श्रा॒तं म॑न्य॒ ऊध॑नि श्रा॒तम॒ग्नौ सुश्रा॑तं मन्ये॒ तदृ॒तं नवी॑यः ।
माध्यं॑दिनस्य॒ सव॑नस्य द॒ध्नः पिबे॑न्द्र वज्रिन्पुरुकृज्जुषा॒णः ॥३
श्रा॒तम् । म॒न्ये॒ । ऊध॑नि । श्रा॒तम् । अ॒ग्नौ । सुऽश्रा॑तम् । म॒न्ये॒ । तत् । ऋ॒तम् । नवी॑यः ।
माध्य॑न्दिनस्य । सव॑नस्य । द॒ध्नः । पिब॑ । इ॒न्द्र॒ । व॒ज्रि॒न् । पु॒रु॒ऽकृ॒त् । जु॒षा॒णः ॥३
श्रातम् । मन्ये । ऊधनि । श्रातम् । अग्नौ । सुऽश्रातम् । मन्ये । तत् । ऋतम् । नवीयः ।
माध्यन्दिनस्य । सवनस्य । दध्नः । पिब । इन्द्र । वज्रिन् । पुरुऽकृत् । जुषाणः ॥३
“ऊधनि गोरूधस्येतद्दधिघर्माख्यं हविः पयोरूपेण “श्रातं पक्कमिति “मन्ये जाने । पुनश्च दुग्धं पयः “अग्नौ अपि “श्रातं पक्वम् । इदानीं दध्यवस्थमप्यग्नौ पच्यते । अतः “सुश्रातं सुपक्वमिति “मन्ये जाने । अत एतद्धविः “ऋतं सत्यभूतं "नवीयः नवतरं प्रत्यग्रतरं भवति । हे “वज्रिन् वज्रवन् हे “पुरुकृत् बहुकर्मकृत् “इन्द्र "जुषाणः प्रीयमाणस्त्वं “माध्यंदिनस्य मध्यंदिने भवस्य “सवनस्य सोमस्य संबन्धिनः “दध्नः । कर्मणि षष्ठी । दधिघर्माख्यं हविः “ पिब ॥ ॥ ३७॥
टिप्पणी
अपि च - द्र. ऋग्वेदः १.१२७
| मण्डल १० | ||||
|---|---|---|---|---|