नारदपुराणम्- पूर्वार्धः/अध्यायः ३०
सनक उवाच ।।
प्रायश्चित्तविधिं वक्ष्ये श्रृणु नारद सांप्रतम् ।।
प्रायश्चित्तविशुद्धात्मा सर्वकर्मफलं लभेत् ।। ३०-१ ।।
प्रायश्चित्तविहीनैस्तु यत्कर्म क्रियते मुने ।।
तत्सर्वं निष्फलं प्रोक्तं राक्षसैः परिसेवितम् ।। ३०-२ ।।
कामक्रोधविहीनैश्च धर्मशास्त्रविशारदैः ।।
प्रष्टव्या ब्राह्मणा धर्मं सर्वधर्मफलेच्छुभिः ।। ३०-३ ।।
प्रायश्चित्तानि चीर्णानि नारायणपराङ्मुखैः ।।
न निष्पुनंति विप्रेंद्र सुराभांडमिवापगाः ।। ३०-४ ।।
ब्रह्महा च सुरापी च स्तेयी च गुरुतल्पगः ।।
महापातकिननस्त्वेते तत्संसर्गी च पंचमः ।। ३०-५ ।।
यस्तु संवत्सरं ह्यतैः शयनासनभोजनैः ।।
संवसेत्सह तं विद्यात्पतितं सर्वकर्मसु ।। ३०-६ ।।
अज्ञानाद्वाह्मणं हत्वा चीरवासा जटी भवेत् ।।
स्वेनैव हतविप्रस्य कपालमपि धारयेत् ।। ३०-७ ।।
तदभावे मुनिश्रष्ट कपालं वान्यमेव वा ।।
तद्द्रव्यं ध्वजदंडे तु धृत्वा वनचरो भवेत् ।। ३०-८ ।।
वन्याहारो वसेतत्र वारमेकं मिताशनः ।।
सम्यक्संध्यामुपासीत त्रिकालं स्नानमाचरेत् ।। ३०-९ ।।
अध्ययनाध्यापनादून्वर्जयेत्संस्मरेद्धरिम् ।।
ब्रह्मचारी भवेन्नित्यं गंधमाल्यादि वर्जयेत् ।। ३०-१० ।।
तीर्थान्यनुवसेच्चैव पुण्याश्चावाश्रमांस्तथा ।।
यदि वन्यैर्न जीवेत ग्रामे भिक्षां समाचरेत् ।। ३०-११ ।।
द्वादशाब्दं व्रतं कुर्यादेवं हरिपरायणः ।।
ब्रह्महा शुद्धिमाप्नोति कर्मार्हश्चैव जायते ।। ३०-१२ ।।
व्रतमध्ये मृगैर्वापि रोगैर्वापि निषूदितः ।।
गोनिमित्तं द्विजार्थं वा प्राणान्वापि परित्यजेत् ।। ३०-१३ ।।
यद्वा दद्याद्द्विजेंद्राणां गवामयुतमुत्तसम् ।।
एतेष्वन्यतमं कृत्वा ब्रह्महा शुद्धिमान्पुयात् ।। ३०-१४ ।।
दीक्षितं क्षत्रियं हत्वा चरेद्धि ब्रह्महव्रतम् ।।
अग्निप्रवेशनं वापि मरुत्प्रपतनं तथा ।। ३०-१५ ।।
दीक्षीतं ब्राह्मणं हत्वा द्विगुणं व्रतमाचरेत् ।।
आचार्यादिवधे चैव व्रतमुक्तं चतुर्गुणम् ।। ३०-१६ ।।
हत्वा तु विप्रमात्रं च चरेत्संवत्सरं व्रतम् ।।
एवं विप्रस्य गदितः प्रायश्चित्तविधिर्द्विज ।। ३०-१७ ।। ।।
द्विगुणं क्षत्रियस्योक्तं त्रिगुणं तु विशः स्मृतम् ।।
ब्राह्मणं हंति यः शूद्रस्तं मुशल्यं विर्दुर्बुधाः ।। ३०-१८ ।।
राज्ञैव शिक्षा कर्तव्या इति शास्तेषु निश्चयः ।।
ब्राह्मणीनां वधे त्वर्द्धं पादः स्यात्कन्यकावधे ।। ३०-१९ ।।
हत्वा त्वनुपनीतांश्च तथा पादव्रतं चरेत् ।।
हत्वा तु क्षत्रियं विप्रः षडब्दं कुच्छ्रमाचरेत् ।। ३०-२० ।।
संवत्सरं त्रयं वेश्यं शूर्द्रं हत्वा तु वत्सरम् ।।
दीक्षितस्य स्त्रियं हत्वा ब्राह्मणी चाष्टवत्सरान् ।। ३०-२१ ।।
ब्रह्महत्याव्रतं कृत्वा शुद्धो भवति निश्चितम् ।।
प्रायश्चित्तं विधानं तु सर्वत्र मुनिसत्तम ।। ३०-२२ ।।
वृद्धातुरस्त्रीबालानामर्द्धमुक्तं मनीषिभिः ।।
गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा ।। ३०-२३ ।।
चातुर्वर्ण्यारपेया स्यात्तथा स्त्रीभिश्च नारद ।।
क्षीरं घृतं वा गोमूत्रमेतेष्वन्यतमं मुने ।। ३०-२४ ।।
स्नात्वर्द्रवासा नियतो नारायणमनुस्मरन् ।।
पक्वायसनिभं कृत्वा पिबेज्चैवोदकं ततः ।। ३०-२५ ।।
तत्तु लौहेन पात्रेण ह्यायसेनाथवा पिबेत् ।।
ताम्रेण वाथं पात्रेण तत्पीत्वा मरणं व्रजेत् ।। ३०-२६ ।।
सुरापी शुद्धिमाप्नोति नान्यथा शुद्धिरिष्यते ।।
अज्ञानादात्मबुद्द्या तु सुरां पीत्वा द्विजश्चरेत् ।। ३०-२७ ।।
ब्रह्महत्याव्रतं सम्यक्तच्चिह्नपरिवर्जितः ।।
यदि रोगानिवृत्त्यर्थमौषधार्थं सुरां पिबेत् ।। ३०-२८ ।।
तस्योपनयनं भूयस्तथा चांद्रायणद्वयम् ।।
सुरासंस्पृष्टपात्रं तु सुराभांडोदकं तथा ।। ३०-२९ ।।
सुरापानसमं प्राहुस्तथा चन्द्रस्य भक्षणम् ।।
तालं च पानसं चैव द्राक्षं खार्जूरसंभवम् ।। ३०-३० ।।
माधुक शैलमारिष्टं मैरेयं नालिकेरजम् ।।
गौडी माध्वी सुरा मद्यमेवमेकादश स्मृताः ।। ३०-३१ ।।
एतेष्वन्यतमं विप्रो न पिबेद्वै कदाचन ।।
एतेष्वन्यतमं यस्तु पिबेदज्ञानतो द्विजः ।। ३०-३२ ।।
तस्योपनयनं भूयस्तप्तकृच्छ्रं चरेत्तथा ।।
समक्षं वा परोक्षं वा बलाच्चौयण वा तथा ।। ३०-३३ ।।
परस्वानामुपादानं स्तेयमित्युच्यते बुधैः ।।
सुवर्णस्य प्रमाणं तु मन्वाद्यैः परिभाषितम् ।। ३०-३४ ।।
वक्ष्ये श्रृणुष्व विप्रेंद्र प्रायश्चजितोक्तिसाधनम् ।।
गवाक्षागतमार्तण्डरश्मिमध्ये प्रदृश्यते ।। ३०-३५ ।।
त्रसरेणुप्रमाणं तु रज इत्युच्यते बुधैः ।।
त्रसरेण्वष्टकं निष्कस्तत्रयं राजसर्षपः ।। ३०-३६ ।।
गौरसर्षपस्तर्त्रयं स्यात्तत्षट्कं यव उच्यते ।।
यवत्रयं कृष्णलः स्यान्माषस्तत्पंचकं स्मृतः ।। ३०-३७ ।।
माषषोडषमानं स्यात्सुवर्णमिति नारद ।।
हत्वा ब्रह्मस्वमज्ञानाद्द्वादशांब्दं तु पूर्ववत् ।। ३०-३८ ।।
कपालध्वजहीनं तु ब्रह्महत्याव्रतं चरेत् ।।
गुरुणां यज्ञकतॄणां धार्मिष्टानां तथैव च ।। ३०-३९ ।।
श्रोत्रियाणां द्विजानां तु हृत्वा हेमैवमाचरेत् ।।
कृतानुतापो देहे च संपूर्णे लेपयेद् धृतम् ।। ३०-४० ।।
करीषच्छादितो दग्धः स्तेयपापाद्विमुच्यते ।।
ब्रह्मस्वं क्षत्रियो हृत्वा पश्चात्तापमवाप्य च ।। ३०-४१ ।।
पुनर्ददाति तत्रैव तद्विधानं श्रृणुष्व मे ।।
तत्र सांतपनं कृत्वा द्वादशाहोपवासतः ।। ३०-४२ ।।
शुद्धिमाप्नोति देवर्षे ह्यन्यथा पतितो भवेत् ।।
रत्नासनमनुष्यस्त्रीधेनुभूम्यादिकेषु च ।। ३०-४३ ।।
सुवर्णसहृशेष्वेषु प्रायश्चितार्द्धमुच्यते ।।
त्रसरेणुसमं हेम हृत्वा कुर्यात्समाहितः ।। ३०-४४ ।।
प्राणायामद्वयं सम्यक् तेन शुद्धच्चति मानवः ।।
प्राणायामत्रयं कुर्याद्धृत्वा निष्कप्रमाणकम् ।। ३०-४५ ।।
प्राणायामाश्च चत्वारो राजसर्षपमात्रके ।।
गौरसर्षपमानं तु हृत्वा हेम विचक्षणः ।। ३०-४६ ।।
स्नात्वा च विधिवज्जप्याद्गायत्र्यष्टसहस्त्रकम् ।।
यवमात्रसुवर्णस्य स्तेयाच्छुद्धो भवेद्दिजः ।। ३०-४७ ।।
आसायं प्रातरारभ्य जप्त्वा वै वेदमातरम् ।।
हेम कृष्णलमात्रं तु हृत्वा सांतपनं चरेत् ।। ३०-४८ ।।
माषप्रमाणे हेम्नस्तु प्रायश्चित्तं निगद्यते ।।
गोमूत्रपक्वयवभुग्वर्षेणैकेन शुद्ध्यति ।। ३०-४९ ।।
संपूर्णस्य सुवर्णस्य स्तेयं कृत्वा मुनीश्वर ।।
ब्रह्महत्याव्रतं कुर्याद्द्वादशाब्दं समाहितः ।। ३०-५० ।।
सुवर्णमानान्न्यूने तु रजतस्तेयकर्मणि ।।
कुर्यात्सांतपनं सम्यगन्यथा पतितो भवेत् ।। ३०-५१ ।।
दशनिष्कांतपर्यंतमूर्द्धूं निष्कचतुष्टयात् ।।
हत्वा च रजतं विद्वान्कुर्याच्चांद्रायणं मुने ।। ३०-५२ ।।
दशादिशतिष्कांतं यः स्तेयी रजतस्य तु ।।
चांद्रायणद्वयं तस्य प्रोक्तं पापविशोधकम् ।। ३०-५३ ।।
शतादूर्द्धूं सहस्त्रांतं प्रोक्तं चांद्रायणत्रयम् ।।
सहस्त्रादधिकस्तेये ब्रह्महत्याव्रतं चरेत् ।। ३०-५४ ।।
कांस्यपित्तलमुख्येषु ह्ययस्कांते तथैव च ।।
सहस्रनिष्कमाने तु पराकं परिकीर्तितम् ।। ३०-५५ ।।
प्रायश्चित्तं तु रत्नानां स्तेये राजतवत्स्मृतम् ।।
गुरुतल्पगतानां च प्रायश्चित्तमुदीर्यते ।। ३०-५६ ।।
अज्ञानान्मातरं गत्वा तत्सपत्नीमथापि वा ।।
स्वयमेव स्वमुष्कं तु च्छिंद्यात्पापमुदीरयन् ।। ३०-५७ ।।
हस्ते गृहीत्वा मुष्कं तु गच्छंद्वै नैऋतीं दिशम् ।।
गच्छन्मार्गै सुखं दुःखं न कदाचिद्विचारयेत् ।। ३०-५८ ।।
अपश्यन्गच्छतो गच्छेत्पाणान्तं यः स शुद्ध्यति ।।
मरुत्प्रपतनं वापि कुर्यात्पापमुदाहरन् ।। ३०-५९ ।।
स्ववर्णोत्तमवर्णस्त्रीगमने त्वविचारतः ।।
ब्राह्महत्याव्रतं कुर्याद्वादशाब्दं समाहितः ।। ३०-६० ।।
अमत्याभ्यासतो गच्छेत्सवर्णां चोत्तमां तथा ।।
कारीषवह्निना दग्धः शुद्धिं याति द्विजोत्तम ।। ३०-६१ ।।
रेतःसेकात्पूर्वमेव निवृत्तो यदि मातरि ।।
ब्रह्महत्याव्रतं कुर्याद्रेतः सेकेऽग्निदाहनम् ।। ३०-६२ ।।
सवर्णोत्तमवर्णासु निवृत्तो वीर्यसेचनात् ।।
ब्रह्महत्याव्रतं कुर्यान्नवाब्दान्विष्णुतत्परः ।। ३०-६३ ।।
वैश्यायां पितृपत्न्यां तु षडब्दं व्रतमाचरेत् ।।
गत्वा शूद्वां गुरोर्भार्यां त्रिवर्षं व्रतमाचरेत् ।। ३०-६४ ।।
मातृष्वसारं च पितृष्वसारमाचार्यभार्यां श्वशुरस्य पत्नीम् ।।
पितृव्यभार्यामथ मातुलानीं पुत्रीं च गच्छेद्यदि काममुग्धः ।। ३०-६५ ।।
दिनद्वये ब्रह्महत्याव्रतं कुर्याद्यथाविधि ।।
एकस्मिन्नेव दिवसे बहुवारं त्रिवार्षिकम् ।। ३०-६६ ।।
एकवारं गते ह्यब्दंव्रतं कृत्वा विशुद्ध्यति ।।
दिनत्रये गते वह्निदग्धः शुध्येत नान्यथा ।। ३०-६७ ।।
चांजालीं पुष्कसीं चैव स्नुषां च भगिनीं तथा ।।
मित्रस्त्रियं शिष्यपत्नीं यस्तु वै कामतो व्रजेत् ।। ३०-६८ ।।
ब्रह्महत्याव्रतं कुर्यात्स षडब्दं मुनीश्वर ।।
अकामतो व्रजेद्यस्तु सोऽब्दकृच्छ्रं समाचरेत् ।। ३०-६९ ।।
महापातकिसंसर्गे प्रायश्चित्तं निगद्यते ।।
प्रायश्चित्तविशुद्धात्मा सर्वकर्मफलं लभेत् ।। ३०-७० ।।
यस्य येन भवेत्संगो ब्रह्महांदिचतुर्ष्वपि ।।
तत्तद्व्रतं स निव्रर्त्य शुद्धिमान्पोत्यसंशयम् ।। ३०-७१ ।।
अज्ञानात्पंचरात्रं तु संगमेभिः करोतियः ।।
कायकृच्छ्रं चरेत्सम्यगन्यथा पतितो भवेत् ।। ३०-७२ ।।
द्वादशाहेतु संसर्गे महासांतपनं स्मृतम् ।।
संगंकृत्वार्द्धमासं तु द्वादशाहमुपावसेत् ।। ३०-७३ ।।
पराको माससंसर्गे चांद्रमासत्रयेस्मृतम् ।।
कृत्वा संगं तु षण्मासं चरेच्चांद्रायणद्वयम् ।। ३०-७४ ।।
किंचिन्न्यूनाब्दसंगे तु षण्मासव्रतमाचरेत् ।।
एतच्च त्रिगुणं प्रोक्तं ज्ञानात्संगे यथाक्रमम् ।। ३०-७५ ।।
मंडूकं नकुलं काकं वराहं मूषकं तथा ।।
मार्जाराजाविकं श्वानं हत्वा कुक्कुटकं तथा ।। ३०-७६ ।।
कृच्छ्रार्द्धमाचरेद्विप्रोऽतिकृच्छ्रं चाश्वह चरेत् ।।
जतप्तकृच्छ्रं करिवधे पराकं गोवधे स्मृतम् ।। ३०-७७ ।।
कामतो गोवधे नैव शुद्धिर्द्दष्टा मनीषिभिः ।।
पानशय्यासनाद्येषु पुष्पमूलफलेषु च ।। ३०-७८ ।।
भक्ष्यभोज्यापहारेषु पंचगव्यविशोधनम् ।।
शुष्ककाष्टतृणानां च द्रुमाणां च गुडस्य च ।। ३०-७९ ।।
चर्मवस्त्रामिषाणां च त्रिरात्रं स्यादभोजनम् ।।
टिट्टिभं चक्रवाकं च हंसं कारंडवं तथा ।। ३०-८० ।।
उलूकं सारसं चैव पकोतं जलपादकम् ।।
शुकं चाषं बलाकं च शिशुमारं च कच्छपम् ।। ३०-८१ ।।
एतेष्वन्यतमं हत्वा द्वादशाहमभोजनम् ।।
प्राजापत्यव्रतं कुर्याद्रेतोविण्मूत्रभोजने ।। ३०-८२ ।।
चांद्रायणत्रयं प्रोक्तं शूद्रोच्छिष्टस्य भोजने ।।
रजस्वलां च चांडालं महापातकिनं तथा ।। ३०-८३ ।।
सूतिकां पतितं चैव उच्छिष्टं रजकादिकम् ।।
स्पृष्ट्वा सचैलं स्नायीत घृतं संप्राशेयत्तथा ।। ३०-८४ ।।
गायत्रीं च विशुद्धात्मा जपेदष्टशतं द्विज ।।
एतेष्वन्यतमं स्पृष्ट्वा अज्ञानाधद्यदि भोजने ।। ३०-८५ ।।
त्रिरात्रो पोषणाच्छुद्ध्ये त्पंचगव्याशनाद्विज ।।
स्नानदानजपादौ च भोजनादौ च नारद ।। ३०-८६ ।।
एषामन्यतमस्यापि शब्दं यः श्रृणुयाद्वदेत् ।।
उद्वमेद्धुक्तमंन्नतत्स्त्रात्वा चोपवसेत्तथा ।। ३०-८७ ।।
द्वितीयेऽह्नि घृतं प्राश्य शुद्धिमाप्नोति नारद ।।
व्रतादिमध्ये यद्येषा श्रृणुयाद्धूनिमप्युत ।। ३०-८८ ।।
अष्टोत्तरसहस्रं तु जपेद्वै वेदमातरम् ।।
पापानामधिकं पापं द्विजदैवतनिंदनम् ।। ३०-८९ ।।
न दृष्ट्वा निष्कृतिस्तस्य सर्वशास्त्रेषु नारद ।।
महापातकतुल्यानि यानि प्रोक्तानि सूरिभिः ।। ३०-९० ।।
प्रायश्चित्तं तु तेषां च कुर्यादेवं यथाविधि ।।
प्रायश्चित्तानि यः कुर्यान्नारायणपरायणः ।। ३०-९१ ।।
तस्य पापानि नश्यंतिह्यन्यथा पतितो भवेत् ।।
यस्तु रागादिनिर्मुक्तो ह्यनुतापसमन्वितः ।। ३०-९२ ।।
सर्वभूतययायुक्तो विष्णुस्मरणतत्परः ।।
महापातकयुक्तो वा युक्तो वा सर्वपातकैः ।। ३०-९३ ।।
विमुक्त एव पापेभ्यो ज्ञेयो विष्णुपरो यतः ।।
नारायणमनांद्यंतं विश्वाकारमनामयम् ।। ३०-९४ ।।
यस्तु संस्मरते मर्त्यः स मुक्तः पापकोटिभिः ।।
स्मृतो वा पूजितो वापि ध्यातः प्रणमितोऽपि वा ।। ३०-९५ ।।
नाशयत्येव पापानि विष्णुर्हृद्गमनः सताम् ।।
संपर्काद्यदि वा मोहाद्यस्तु पूजयते हरिम् ।। ३०-९६ ।।
सर्वपापविनिर्मुक्तः स प्रयाति हरेः पदम् ।।
सकृत्संस्मरणाद्विष्णोर्नश्यंति क्लेशसंचयाः ।। ३०-९७ ।।
स्वर्गादिभोगप्रात्पिस्तु तस्य विप्रानुमीयते ।।
मानुषं दुर्लभं जन्म प्राप्यते यैर्मुनीश्वर ।। ३०-९८ ।।
तत्रापि हरिभक्तिस्तु दुर्लभा परिकीर्त्तिता ।।
तस्मात्तडिल्लतालोलं मानुष्यं प्राप्य दुर्लभम् ।। ३०-९९ ।।
हरिं संपूजयेद्भक्त्या पशुपाशविमोचनम् ।।
सर्वेऽन्तराया नश्यंति मनःशुद्धिश्च जायते ।। ३०-१०० ।।
परं मोक्षं लभेश्चैव पूजिते तु जनार्दने ।।
धर्मार्थकामोक्षाख्याः पुरुषार्थाः सनातनाः ।। ३०-१०१ ।।
हरिपूजापराणां तु सिध्यन्ति नात्र संशयः ।।
पुत्रदारगृहक्षेत्रधनधान्याभिधावतीम् ।। ३०-१०२ ।।
लब्ध्वेमां मानुषीं वृत्तिं रेरे दर्पं तु मा कृथाः ।।
संत्यज्य कामं क्रोधं च लोभं मोहं मदं तथा ।। ३०-१०३ ।।
परापवादं निंदां च भजध्वं भक्तितो हरिम् ।।
व्यापारान्सकलांसत्यक्तवा पूजयध्वं जनार्दनम् ।। ३०-१०४ ।।
निकटा एव दृश्यंते कृतांतनगरद्रुमाः ।।
यावन्नायाति मरणं यावन्नायाति वै जरा ।। ३०-१०५ ।।
यावन्नेन्द्रियवैकल्यं तावदेवाचर्येद्धरिम् ।।
धीमान्नकुर्याद्विश्वासं शरीरेऽस्मिन्विनश्वरे ।। ३०-१०६ ।।
नित्यं सन्निहितो मृत्युः संपदत्यंतचंचला ।।
आसन्नमरणो देहस्तस्माद्दर्प्पं विमुचत ।। ३०-१०७ ।।
संयोगा विप्रयोगांताः सर्वं च क्षणभंगुरम् ।।
एतज्ज्ञात्वा महाभाग पूजयस्व जनार्दनम् ।। ३०-१०८ ।।
आशया व्यथते चैव मोक्षस्त्वत्यंतदुर्लभः ।।
भक्त्या यजति यो विष्णुं महापातकवानपि ।। ३०-१०९ ।।
सोऽपि याति परं स्थानं यत्र गत्वा न शोचति ।।
सर्वतीर्थानि यज्ञाश्च सांगा वेदाश्च सत्तम ।। ३०-११० ।।
नारायणार्चनस्यैते कलां नार्हंति षोडशीम् ।।
किं वै वेदैर्मखैः शास्त्रैः किंवा तीर्थनिषेवणैः ।। ३०-१११ ।।
विष्णुभक्तिविहीनानां किं तपोभिर्व्रतैरपि ।। ३०-११२ ।।
यजंति ये विष्णुमनंतमूर्तिं निरीक्ष्य चाकारगतं वरेण्यम् ।।
वेदांतवेद्यं भवरोगवैद्यं ते यांति मर्त्याः पदमच्युतस्य ।। ३०-११३ ।।
अनादिमात्मानमनंतशक्तिमाधारभूतं जगतः सुरेड्यम् ।।
ज्योतिः स्वरुपं परमच्युताख्यं स्मृत्वा समभ्येति नरः सखायम् ।। ३०-११४ ।।
इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणे पूर्वभागे प्रथमपादे प्रायश्चित्तविधिर्नाम त्रिंशोऽध्यायः ।।