नारदपुराणम्- पूर्वार्धः/अध्यायः ३३
नारद उवाच ।।
भगवन्सर्वमाख्यातं यत्पृष्टं विदुषा त्वया ।।
संसारपाशबद्धानां दुःखानि सुबहूनि च ।। ३३-१ ।।
अस्य संसारपाशस्य च्छेदकः कतमः स्मृतः ।।
येनोपायेन मोक्षः स्यात्तन्मे ब्रूहि तपोधन ।। ३३-२ ।।
प्राणिभिः कर्मजालानि क्रियंते प्रत्यहं भृशम् ।।
भुज्यंते च मुनिश्रेष्ठ तेषां नाशः कथं भवेत् ।। ३३-३ ।।
कर्मणा देहमाप्नोति देही कामेन बध्यते ।।
कामाल्लोभाभिभूतः स्याल्लोभात्क्रोधपरायणाः ।। ३३-४ ।।
क्रोधाञ्च धर्मनाशः स्याद्धर्मनाशान्मतिभ्रमः ।।
प्रनष्टबुद्धिर्मनुजः पुनः पापं करोति च ।। ३३-५ ।।
तस्माद्देहं पापमूलं पापकर्मरतं तथा ।।
यथा देहभ्रमत्यक्त्वा मोक्षभाक्स्यात्तथा वद ।। ३३-६ ।।
सनक उवाच ।।
साधु साधु महाप्राज्ञ मतिस्ते विमलोर्जिता ।।
यस्मात्संसारदुःखान्नो मोक्षोपायमभीप्ससि ।। ३३-७ ।।
यस्याज्ञया जगत्सर्वं ब्रह्म्ना सृजति सुव्रत ।।
हरिश्च पालको रुद्रो नाशकः स हि मोक्षदः ।। ३३-८ ।।
अहमादिविशेषांता जातायस्य प्रभावतगः ।।
तं विद्यान्मोक्षदं विष्णुं नारायणमनामयम् ।। ३३-९ ।।
यस्याभिन्नमिदं सर्वं यच्चेंगद्यञ्च नेंगति ।।
तमुग्रमजरं देवं ध्यात्वा दुःखात्प्रमुच्यते ।। ३३-१० ।।
अविकारमजं शुद्धं स्वप्रकाशं निरंजनम् ।।
ज्ञानरुपं सदानंदं प्राहुर्वैमोक्षसाधनम् ।। ३३-११ ।।
यस्यावताररुपाणि ब्रह्माद्या देवतागणाः ।।
समर्चयंति तं विद्याच्छाश्वतस्थानदं हरिम् ।। ३३-१२ ।।
जितप्राणा जिताहाराः सदा ध्यानपरायणाः ।।
हृदि पश्यंति यं सत्यं तं जामीहि सुखावहम् ।। ३३-१३ ।।
निर्गुणोऽपि गुणाधारो लोकानुग्रहरुपधृक् ।।
आकाशमध्यगः पूर्णस्तं प्राहुर्मोक्षदं नृणाम् ।। ३३-१४ ।।
अध्यक्षः सर्वकार्याणां देहिनो हृदये स्थितः ।।
अनूपमोऽखिलाधारस्तां देवं शरणं व्रजेत् ।। ३३-१५ ।।
सर्वं संगृह्य कल्पांते शेते यस्तु जले स्वयम् ।।
तं प्राहुर्मोक्षदं विष्णुं मुनयस्तत्त्वदर्शिनः ।। ३३-१६ ।।
वेदार्थविद्भिः कर्मज्ञैरिज्यते विविधैर्मखैः ।।
स एव कर्मफलदो मोक्षदोऽकामकर्मणाम् ।। ३३-१७ ।।
हव्यकव्यादिदानेषु देवतापितृरूपधृक् ।।
भुंक्ते य ईश्वरोऽव्यक्तस्तं प्राहुर्मोक्षदं प्रभुम् ।। ३३-१८ ।।
ध्यातः प्रणमितो वापि पूजितो वापि भक्तितः ।।
ददाति शाश्वतं स्थानं तं दयालुं समर्चयेत् ।। ३३-१९ ।।
आधारः सर्वभूतानांमेको यः पुरुषः परः ।।
जरामरणनिर्मुक्तो मोक्षदः सोऽव्ययो हरिः ।। ३३-२० ।।
संपूज्य यस्य पादाब्जं देहिनोऽपि मुनीश्वर ।।
अमृतत्वं भजंत्याशु तं विदुः पुरुषोत्तमम् ।। ३३-२१ ।।
आनन्दमजरं ब्रह्म परं ज्योतिः सनातनम् ।।
परात्परतरं यञ्च तद्विष्णोः परमं पदम् ।। ३३-२२ ।।
अद्वयं निगुणं नित्यमद्वितीयमनौपमम् ।।
परिपूर्णं ज्ञानमयं विदुर्मोक्षप्रताधकम् ।। ३३-२३ ।।
एवंभूतं परं वस्तु योगमार्गविधानतः ।।
य उपास्ते सदा योगी स याति परमं पदम् ।। ३३-२४ ।।
परसर्वसंगपरित्यागी शमादिगुणसंयुतः ।।
कामर्द्यैवर्जितोयोगी लभते परमं पदम् ।। ३३-२५ ।।
नारद उवाच ।।
कर्मणा केन योगस्य सिद्धिर्भवति योगिनाम् ।।
तदुपायं यथातत्त्वं ब्रूहि मे वदतां वर ।। ३३-२६ ।।
सनक उवाच ।।
ज्ञानलभ्यं परं मोक्षं प्राहुस्तत्त्वार्थचिंतकाः ।।
यज्ज्ञानं भक्तिमूलं च भक्तिः कर्मवतां तथा ।। ३३-२७ ।।
दानानि यज्ञा विविधास्तीर्थयात्रादयः कृताः ।।
येन जन्मसहस्त्रेषु तस्य भक्तिर्भवेद्धरौ ।। ३३-२८ ।।
अक्षयः परमो धर्मो भक्तिलेशेन जायते ।।
श्रद्धया परया चैव सर्वं पापं प्रणश्यति ।। ३३-२९ ।।
सर्वपापेषु नष्टेषु बुद्धिर्भवति निर्मला ।।
सैव बुद्धिः समाख्याता ज्ञानशब्देन सूरिभिः ।। ३३-३० ।।
ज्ञानं च मोक्षदं प्राहुस्तज्ज्ञानं योगिनां भवेत् ।।
योगस्तु द्विविधः प्रोक्तः कर्मज्ञानप्रभेदतः ।। ३३-३१ ।।
क्रियायोगं विना नॄणां ज्ञानयोगो न सिध्यति ।।
क्रियायोगरतस्तस्माच्छ्रद्धया हरिमर्चयेत् ।। ३३-३२ ।।
द्विजभूम्यग्निसूर्याम्बुधातुहृञ्चित्रसंज्ञिताः ।।
प्रतिमाः केशवस्यैता पूज्य एतासु भक्तितः ।। ३३-३३ ।।
कर्मणा मनसा वाचा परिपीडापराङ्मुखः ।।
तस्मात्सर्वगतं विष्णुं पूजयेद्भक्तिसंयुतः ।। ३३-३४ ।।
अहिंसा सत्यमक्रोधो ब्रह्मचर्यापरिग्रहौ ।।
अनीर्ष्या च दया चैव योगयोरूभयोः समाः ।। ३३-३५ ।।
चराचरात्मकं विश्वं विष्णुरेव सनातनः ।।
इति निश्चित्य मनसा योगद्वितयमभ्यसेत् ।। ३३-३६ ।।
आत्मवत्सर्वभूतानि ये मन्यंते मनीषिणः ।।
ते जानंति परं भावं देवदेवस्य चक्रिणः ।। ३३-३७ ।।
यदि क्रोधादिदुष्टात्मा पूजाध्यानपरो भवेत् ।।
न तस्य तुष्यते विष्णुर्यतो धर्मपतिः स्मृतः ।। ३३-३८ ।।
यदि कामादिदुष्टात्मा देव पूजापरो भवेत् ।।
दंभाचारः स विज्ञेयः सर्वपातकिभिः समः ।। ३३-३९ ।।
तपः पूजाध्यानपरोयस्त्वसूयारतो भवेत् ।।
तत्तपः सा च पूजा च तद्ध्यानं हि निरर्थकम् ।। ३३-४० ।।
तस्मात्सर्वात्मकं विष्णुं शमादिगुणतत्परः ।।
मुक्तयर्थमर्चयेत्सम्यक् क्रियायोगपरो नरः ।। ३३-४१ ।।
कर्मणा मनसा वाचा सर्वलोकहिते रतः ।।
समर्चयति देवेशं क्रियायोगः स उच्यते ।। ३३-४२ ।।
नारायणं जगद्योनिं सर्वांतयर्यामिणं हरिम् ।।
स्तोत्राद्यैः स्तौति यो विष्णुं कर्मयोगी स उच्यते ।। ३३-४३ ।।
उपवासादिभिश्चैव पुराणश्रवणादिभिः ।।
पुष्पाद्यैश्चार्चनं विष्णोः क्रियायोग उदाहृतः ।। ३३-४४ ।।
एवं भक्तिमतां विष्णौ क्रियायोगरतात्मनाम् ।।
सर्वपापानि नश्यंति पूर्वजन्मार्जितानि वै ।। ३३-४५ ।।
पापक्षयाच्छुद्वमतिर्वांछति ज्ञानमुत्तमम् ।।
ज्ञानं हि मोक्षदं ज्ञेयं तदुपायं वदामि ते ।। ३३-४६ ।।
चराचरात्मके लोके नित्यं चानित्यमेव च ।।
सम्यग् विचारयेद्धीमान्सद्भिः शास्त्रार्थकोविदैः ।। ३३-४७ ।।
अनित्यास्तु पदार्था वै नित्यमेको हरिः स्मृतः ।।
अनित्यानि परित्यज्य नित्यमेव समाश्रयेत् ।। ३३-४८ ।।
इहामुत्र च भोगेषु विरक्तश्च तथा भवेत् ।।
अविरक्तो भवेद्यस्तु स संसारे प्रवर्तते ।। ३३-४९ ।।
अनित्येषु पदार्थेषु यस्तु रागी भवेन्नरः ।।
तस्य संसारविच्छित्तिः कदाचिन्नैव जायते ।। ३३-५० ।।
शमादिगुणसंपन्नो मुमुक्षुर्ज्ञानमभ्यसेत् ।।
शमादिगुणहीनस्य ज्ञानं नैव च सिध्यति ।। ३३-५१ ।।
रागद्वेषविहीनो यः शमादिगुणसंयुतः ।।
हरिध्यानपरो नित्यं मुमुक्षुरभिधीयते ।। ३३-५२ ।।
चतुर्भिः साधनैरेभिर्विशुद्धमतिरुच्यते ।।
सर्वगं भावयेद्विष्णुं सर्वभूतदयापरः ।। ३३-५३ ।।
क्षराक्षरात्मकं विश्वं व्याप्य नारायणः स्थितः ।।
इति जानाति यो विप्रतज्ज्ञानं योगजं विदुः ।। ३३-५४ ।।
योगोपायमतो वक्ष्ये संसारविनिवर्त्तकम् ।।
योगो ज्ञानं विशुद्धं स्यात्तज्ज्ञानं मोक्षदं विदुः ।। ३३-५५ ।।
आत्मानं द्विविधं प्राहुः परापरविभेदतः ।।
द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये इति चाथर्वर्णी श्रुतिः ।। ३३-५६ ।।
परस्तु निर्गुणः प्रोक्तो ह्यहंकारयुतोऽपरः ।।
तयोरभेदविज्ञानं योग इत्यभिधीयते ।। ३३-५७ ।।
पंचभूतात्मके देहे यः साक्षी हृदये स्थितः ।।
अपरः प्रोच्यते सद्भिः परमात्मा परः स्मृतः ।। ३३-५८ ।।
शरीरं क्षेव्रमित्याहुस्तत्स्थः क्षेत्रज्ञ उच्यते ।।
अव्यक्तः परमः शुद्धः परिपूर्ण उदाहृतः ।। ३३-५९ ।।
यदा त्वभेदविज्ञानं जीवात्मपरमात्मनोः ।।
भवेत्तदा मुनिश्रेष्ठ पाशच्छेदोऽपरात्मनः ।। ३३-६० ।।
एकः शुद्धोऽक्षरो नित्यः परमात्मा जगन्मयः ।।
नृणां विज्ञानभेदेन भेदवानिव लक्ष्यते ।। ३३-६१ ।।
एकमेवाद्वितीयं यत्परं ब्रह्म सनातनम् ।।
गीयमानं च वेदांतैस्तस्मान्नास्ति परं द्विज ।। ३३-६२ ।।
न तस्य कर्म कार्यं वा रुपं वर्णमथापि वा ।।
कर्त्तृत्वं वापि भोक्तृत्वं निर्गुणस्य परात्मनः ।। ३३-६३ ।।
निदानं सर्वहेतूनां तेजो यत्तेजसां परम् ।।
किमप्यन्यद्यतो नास्ति तज्ज्ञेयं मुक्तिहेतवे ।। ३३-६४ ।।
शब्दब्रह्ममयं यत्तन्महावाक्यादिकं द्विज ।।
तद्विचारोद्भवं ज्ञानं परं मोक्षस्य साधनम् ।। ३३-६५ ।।
सम्यग्ज्ञानविहीनानां दृश्यते विविधं जगतग् ।।
परमज्ञानिनामेतत्परब्रह्मात्मकं द्विज ।। ३३-६६ ।।
एक एव परानन्दो निर्गुणः परतः परः ।।
भाति विज्ञानभेदेन बहुरुपधरोऽव्ययः ।। ३३-६७ ।।
मायिनो मायया भेदं पश्यन्ति परमात्मनि ।।
तस्मान्मायां त्यजेद्योगान्मुमुक्षुर्द्विजसत्तम् ।। ३३-६८ ।।
नासद्रूपान सद्रूपा माया नैवोभयात्मिका ।।
अनिर्वाच्या ततो ज्ञेया भेदबुद्धिप्रदार्यिनी ।। ३३-६९ ।।
मायैव ज्ञानशब्देन बुद्ध्यते मुनिसत्तम ।।
तस्मादज्ञानविच्छेदो भवेद्रौजितमायिनाम् ।। ३३-७० ।।
सनातनं परं ब्रह्म ज्ञानशब्देन कथ्यते ।।
ज्ञानिनां परमात्मा वै हृदि भाति निरन्तरम् ।। ३३-७१ ।।
अज्ञानं नाशयेद्योगी योगेन मुनिसत्तम ।।
अष्टांगैः सिद्ध्यते योगस्तानि वक्ष्यामि तत्त्वतः ।। ३३-७२ ।।
यमाश्च नियमाश्चैव आसनानि च सत्तम ।।
प्राणायामः प्रत्याहारो धारणा ध्यानमेव च ।। ३३-७३ ।।
समाधिश्च मुनिश्रेष्ट योगाङ्गानि यथाक्रमम् ।।
एषां संक्षेपतो वक्ष्ये लक्षणानि मुनीश्वर ।। ३३-७४ ।।
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यापरिग्रहौ ।।
अक्रोधस्चानसूया च प्रोक्ताः संक्षेपतो यमाः ।। ३३-७५ ।।
सर्वेषामेव भूतानामक्लेशजननं हि यत् ।।
अहिंसा कथिता सद्भिर्योगसिद्धिप्रदायिनी ।। ३३-७६ ।।
यथार्थकथनं यञ्च धर्माधर्मविवेकतः ।।
सत्यं प्राहुर्मुनिश्रेष्ट अस्तेयं श्रृणु साम्प्रतम् ।। ३३-७७ ।।
चौर्येण वा बलेनापि परस्वहरणं हि यत् ।।
स्तेयमित्युच्यते सद्भिरस्तेयं तद्विपर्ययम् ।। ३३-७८ ।।
सर्वत्र मैथुनत्यागो ब्रह्मचर्यं प्रकीर्त्तितम् ।।
ब्रह्मचर्यपरित्यागाज्ज्ञानवानपि पातकी ।। ३३-७९ ।।
सर्वसंगपरित्यागी मैथुनेयस्तु वर्त्तते ।।
स चंडालसमो ज्ञेयः सर्ववर्णबहिष्कृतः ।। ३३-८० ।।
यस्तु योगरतो विप्र विषयेषु स्पृहान्वितः ।।
तत्संभाषणमात्रेण ब्रह्महत्या भवेन्नृणाम् ।। ३३-८१ ।।
सर्वसंगपरित्यागी पुनः संगी भवेद्यदि ।।
तत्संगसंगिनां संगान्महापातकदोषभाक् ।। ३३-८२ ।।
अनादानं हि द्रव्याणामापद्यपि मुनीश्वर ।।
अपरिग्रह इत्युक्तो योगसंसिद्धिकारकः ।। ३३-८३ ।।
आत्मनस्तु समुत्कर्षादतिनिष्ठुरभाषणम् ।।
क्रोधमाहुर्धर्मविदो ह्यक्रोधस्तद्विपर्ययः ।। ३३-८४ ।।
धनाद्यैरधिकं दृष्ट्वा भृशं मनसि तापनम् ।।
असूया कीर्तिता सद्भिस्तत्त्यागो ह्यनसूयता ।। ३३-८५ ।।
एवं संक्षेपतः प्रोक्ता यमा विबुधसत्तम ।।
नियमानपि वक्ष्यामितुभ्यं ताञ्छृणु नारद ।। ३३-८६ ।।
तपःस्वाध्यायसंतोषाः शौचं च हरिपूजनम् ।।
संध्योपासनमुख्याश्च नियमाः परिकीर्त्तिताः ।। ३३-८७ ।।
चांद्रायणादिभिर्यत्र शरीरस्य विशोषणम् ।।
तपो निगदितं सद्भिर्योगसाधनमुत्तमम् ।। ३३-८८ ।।
प्रणवस्योपनिषदां द्वादशार्णस्य च द्विज ।।
अष्टाक्षरस्य मंत्रस्य महावाक्यचयस्य च ।। ३३-८९ ।।
जपः स्वाध्याय उदितो योगसाधनमुत्तमम् ।।
स्वाध्यायं यस्त्यजेन्मूढस्तस्य योगो न सिध्यति ।। ३३-९० ।।
योगं विनापि स्वाध्यायात्पापनाशो भवेन्नृणाम् ।।
स्वाध्यायैस्तोष्यमाणाश्च प्रसीदंति हि देवताः ।। ३३-९१ ।।
जपस्तु त्रिविधः प्रोक्तो वाचिकोपांशुमानसः ।।
त्रिविधेऽपि च विप्रेन्द्र पूर्वात्पूर्वात्परो वरः ।। ३३-९२ ।।
मंत्रस्योच्चारणं सम्यक्स्फुटाक्षरपदं यथा ।।
जपस्तु वाचिकः प्रोक्तः सर्वयज्ञफलप्रदः ।। ३३-९३ ।।
मंत्रस्योच्चारणे किंचित्पदात्पदविवेचनम् ।।
स तूपांशुर्जपः प्रोक्तः पूर्वस्माद्द्विगुणोऽधिकः ।। ३३-९४ ।।
विधाय ह्यक्षरश्रेण्यां तत्तदर्थविचारणम् ।।
स जपोमानसः प्रोक्तो योगसिद्धिप्रदायकः ।। ३३-९५ ।।
जपेन देवता नित्यं स्तुवतः संप्रसीदति ।।
तस्मात्स्वाध्यायसंपन्नो लभेत्सर्वान्मनोरथान् ।। ३३-९६ ।।
यदृच्छालाभसंतुष्टिः संतोष इति गीयते ।।
संतोषहीनः पुरुषो न लभेच्छर्म कुत्रचित् ।। ३३-९७ ।।
न जातुकामः कामानामुपभोगेन शाम्यति ।।
इतोऽधिकं कदा लप्स्य इति कामस्तु वर्द्धते ।। ३३-९८ ।।
तस्मात्कामं परित्यज्य देहसंशोषकारणम् ।।
यदृच्छालाभसंतुष्टो भवेद्धर्मपरायणः ।। ३३-९९ ।।
बाह्याभ्यन्तरभेदेन शौचं तु द्विविधं स्मृतम् ।।
मृज्जलाभ्यां बहिः शुद्धिर्भावशुद्धिस्तथान्तरम् ।। ३३-१०० ।।
अन्तःशुद्धिविहीनैस्तु येऽध्वरा विविधाः कृताः ।।
न फलंति मुनीश्रेष्ट भस्मनि न्यस्तहव्यवत् ।। ३३-१ ।।
भावशुद्धिविहीनानां समस्तं कर्मनिष्फलम् ।।
तस्माद्रागादिकं सर्वं परित्यज्य सुखी भवेत् ।। ३३-२ ।।
मृदाभारसहस्त्रैस्तु कुम्भकोटिजलैस्तथा ।।
कृतशौचोऽपि दुष्टात्मा चंडालसदृशः स्मृतः ।। ३३-३ ।।
अंतःशुद्धिविहीनस्तु देवपूजापरो यदि ।।
तमेव दैवतं हंति नरकं च प्रपद्यते ।। ३३-४ ।।
अंतःशुद्धिविहीनश्च बहिःशुद्धिं करोति यः ।।
अलंकृतः सुराभाण्ड इव शांतिं न गच्छति ।। ३३-५ ।।
मनश्शुद्धिविहीना ये तीर्थयात्रां प्रकुर्वते ।।
न तान्पुंनति तीर्थानि सुराभांडमिवापगा ।। ३३-६ ।।
वाचा धर्मान्प्रवलदति मनसा पापमिच्छति ।।
जानीयात्तं मुनिश्रेष्ट महापातकिनां वरम् ।। ३३-७ ।।
विशुद्धमानसा ये तु धर्ममात्रमनुत्तमम् ।।
कुर्वंति तत्फलं विद्यादक्षयं सुखदायकम् ।। ३३-८ ।।
कर्मणा मनसा वाचा स्तुतिश्रवण पूजनैः ।।
हरिभक्तिर्दृढा यस्य हरिपूजेति गीयते ।। ३३-९ ।।
यमाश्च नियमाश्चैव संक्षेपेण प्रबोधिताः ।।
एभिर्विशुद्धमनसां मोक्षं हस्तगतं विदुः ।। ३३-१० ।।
यमैश्च नियमैश्चैव स्थिरबुद्धिर्जितेन्द्रियः ।।
अभ्यसेदासनंसम्यग्योगसाधनमुत्तमम् ।। ३३-११ ।।
पद्मकं स्वस्तिकं पीठं सैंहं कौक्कुटकौंजरे ।।
कौर्मंवज्रासनं चैव वाराहं मृगचैलिकम् ।। ३३-१२ ।।
क्रौञ्चं च नालिकं चैव सर्वतोभद्रमेव च ।।
वार्षभं नागमात्स्ये च वैयान्घं चार्द्धचंद्रकम् ।। ३३-१३ ।।
दंडवातासनं शैलं स्वभ्रं मौद्गरमेव च ।।
माकरं त्रैपथं काष्ठं स्थाणुं वैकर्णिकं तथा ।। ३३-१४ ।।
भौमं वीरासनं चैव योगसाधनकारणम् ।।
त्रिंशत्संख्यान्यासनानि मुनीन्द्रैः कथितानि वै ।। ३३-१५ ।।
एषामेकतमं बद्धा गुरुभक्तिपरायणः ।।
उपासको जयेत्प्राणान्द्वन्द्वातीतो विमत्सरः ।। ३३-१६ ।।
प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि तथा प्रत्यङ्मुखोऽपि वा ।।
अभ्यासेन जयेत्प्राणान्निःशब्दे जनवर्जिते ।। ३३-१७ ।।
प्राणो वायुः शरीरस्थ आयामस्तस्य निग्रहः ।।
प्राणायाम इति प्रोक्तो द्विविधः स प्रकीर्त्तितः ।। ३३-१८ ।।
अगर्भश्च सगर्भश्च द्वितीयस्तु तयोर्वरः ।।
जयध्यानं विनागर्भः सगर्भस्तत्समन्वितः ।। ३३-१९ ।।
रेचकः पूरकश्चैव कुंभकः शून्यकस्तथा ।।
एवं चतुर्विधः प्रोक्तः प्राणायामो मनीषिभिः ।। ३३-२० ।।
जंतूनां दक्षिणा नाडी पिंगला परिकीर्तिता ।।
सूर्यदैवतका चैव पितृयोनिरिति श्रुता ।। ३३-२१ ।।
देवयोनिरिति ख्याता इडा नाडी त्वदक्षिणा ।।
तत्राधिदैवत चंद्रं जानीहि मुनिसत्तमं ।। ३३-२२ ।।
एतयोरुभयोर्मध्ये सुषुम्णा नाडिका स्मृता ।।
अतिसूक्ष्मा गुह्यतमा ज्ञेया सा ब्रह्मदैवता ।। ३३-२३ ।।
वामेन रेचयेद्वायुं रेचनाद्रेचकः स्मृतः ।।
पूरयेद्दक्षिणेनैव पूरणात्पूरकः स्मृतः ।। ३३-२४ ।।
स्वदेहपूरितं वायं निगृह्य न विमृंचति ।।
संपूर्णकुंभवत्तिष्टेत्कुम्भकः स हि विश्रुतः ।। ३३-२५ ।।
न गृह्णाति न त्यजति वायुमंतर्बहिः स्थितम् ।।
विद्धि तच्छून्यकं नाम प्राणायामं यथास्थितम् ।। ३३-२६ ।।
शनैःशनैर्विजेतव्यः प्राणो मत्तगजेन्द्रवत् ।।
अन्यथा खलु जायन्ते महारोगा भयंकराः ।। ३३-२७ ।।
क्रमेण योजयेद्वायुं योगी विगतकल्मषः ।।
स सर्वपापनिर्मुक्तो ब्रह्मणः पदमाप्नुयात् ।। ३३-२८ ।।
विषयेषु प्रसक्तानि चेन्द्रियाणि मुनीश्वरः ।।
समामाहृत्य निगृह्णाति प्रत्याहारस्तु स स्मृतः ।। ३३-२९ ।।
जितेन्द्रिया महात्मानो ध्यानशून्या अपि द्विज ।।
प्रयान्ति परमं ब्रह्म पुनरावृत्तिदुर्लभम् ।। ३३-३० ।।
अनिर्जितेंद्रियग्रामं यस्तु ध्यानपरो भवेत् ।।
मूढात्मानं च तं विद्याद्ध्यानं चास्य न सिध्यति ।। ३३-३१ ।।
यद्यत्पश्यति तत्सर्वं पश्येदात्मवदात्मनि ।।
प्रत्याहृतानीन्द्रियाणि धारयेत्सा तु धारणा ।। ३३-३२ ।।
योगाज्जितेंद्रियग्रामस्तानि हृत्वा दृढं हृदि ।।
आत्मानं परमं ध्यायेत्सर्वधातारमच्युतम् ।। ३३-३३ ।।
सर्वविश्वात्मकं विष्णुं सर्वलोकैककारणम् ।।
विकसत्पद्यपत्राक्षं चारुकुण्डलभूषितम् ।। ३३-३४ ।।
दीर्घबाहुमुदाराङ्गं सर्वालङ्कारभृषितम् ।।
पीताम्बरधरं देवं हेमयज्ञोपवीतिनम् ।। ३३-३५ ।।
बिभ्रतं तुलसीमालां कौस्तुभेन विराजितम् ।।
श्रीवत्सवक्षसं देवं सुरासुरनमस्कृतम् ।। ३३-३६ ।।
अष्टारे हृत्सरोजे तु द्वादशांगुलविस्तृते ।।
ध्यायेदात्मानमव्यक्तं परात्परतरं विभुम् ।। ३३-३७ ।।
ध्यानं सद्भिनिर्गदितं प्रत्ययस्यैकतानता ।।
ध्यानं कृत्वा मुहुर्त्तं वा परं मोक्षं लभेन्नरः ।। ३३-३८ ।।
ध्यानात्पापानि नश्यन्ति ध्यानान्मोक्षं च विंदति ।।
ध्यानात्प्रसीदति हरिद्धर्यानात्सर्वार्थसाधनम् ।। ३३-३९ ।।
यद्यद्रूपं महाविष्णोस्तत्तद्ध्यायेत्समाहितम् ।।
तेन ध्यानेन तुष्टात्मा हरिर्मोक्षं ददाति वै ।। ३३-४० ।।
अचञ्चलं मनः कुर्याद्ध्येये वस्तुनि सत्तम ।।
ध्यानं ध्येयं ध्यातृभावं यथा नश्यति निर्भरम् ।। ३३-४१ ।।
ततोऽमृतत्वं भवति ज्ञानामृतनिषेवणात् ।।
भवेन्निरन्तरं ध्यानादभेदप्रतिपादनम् ।। ३३-४२ ।।
सुषुत्पिवत्परानन्दयुक्तश्चोपरतेन्द्रियः ।।
निर्वातदीपवत्संस्थः समाधिरभिधीयते ।। ३३-४३ ।।
योगी समाध्यवस्थायां न श्रृणोति न पश्यति ।।
न जिघ्रति न स्पृशति न किंचद्वक्ति सत्तम ।। ३३-४४ ।।
आत्मा तु निर्मलः शुद्धः सञ्चिदानन्दविग्रहः ।।
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तो योगिनां भात्यचञ्चलः ।। ३३-४५ ।।
निर्गुणोऽपि परो देवो ह्यज्ञानाद्गुणवानिव ।।
विभात्यज्ञाननाशे तु यथापूर्वं व्यवस्थितम् ।। ३३-४६ ।।
परं ज्योतिरमेयात्मा मायावानिव मायिनाम् ।।
तन्नाशे निर्मलं ब्रह्म प्रकाशयति पंडितं ।। ३३-४७ ।।
एकमेवाद्वितीयं च परं ज्योतिर्निरंजनम् ।।
सर्वेषामेव भूतानामंतर्यामितया स्थितम् ।। ३३-४८ ।।
अणोरणीयान्महतो महीयान्सनातनात्माखिलविश्वहेतुः ।।
पश्यंति यज्ज्ञानविदां वरिष्टाः परात्परस्मात्परमं पवित्रम् ।। ३३-४९ ।।
अकारादिक्षकारांतवर्णभेदव्यवस्थितः ।।
पुराणपुरुषोऽनादिः शब्दब्रह्मेति गीयते ।। ३३-५० ।।
विशुद्दमक्षरं नित्यं पूर्णमाकाशमध्यगम् ।।
आनन्दं निर्मलशांतं परं ब्रह्मेति गीयते ।। ३३-५१ ।।
योगिनो हृदि पश्यन्ति परात्मानं सनातनम् ।।
अविकारमजं शुद्धं परं ब्रह्मेति गीयते ।। ३३-५२ ।।
ध्यानमन्यत्प्रवक्ष्यामि श्रृणुष्व मुनि सत्तम ।।
संसारतापतप्तानां सुधावृष्टिसमं नृणाम् ।। ३३-५३ ।।
नारायणं परानन्दं स्मरेत्प्रणवसंस्थितम् ।।
नादरुपमनौपम्यमर्द्धमात्रोपरिस्थितम् ।। ३३-५४ ।।
अकारं ब्रह्मणो रुपमुकारं विष्णुरुपवत् ।।
मकारं रुद्ररुपं स्यादर्ध्दमात्रं परात्मकम् । ३३-५५ ।।
मात्रास्तिस्त्रः समाख्याता ब्रह्मविष्णु शिवाधिपाः ।।
तेषां समुच्चयं विप्र परब्रह्मप्रबोधकम् ।। ३३-५६ ।।
वाच्यं तु परमं ब्रह्म वाचकः प्रणवः स्मृतः ।।
वाच्यवाचकसंबन्धो ह्युपचारात्तयोर्द्विजा ।। ३३-५७ ।।
जपन्तः प्रणवं नित्यं मुच्यन्ते सर्वपातकैः ।।
तदभ्यासेन संयुक्ताः परं मोक्षं लभन्ति च ।। ३३-५८ ।।
जपंश्च प्रणवं मन्त्रं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् ।।
कोटिसूर्यसमं तेजो ध्यायेदात्मनि निर्मलम् ।। ३३-५९ ।।
शालग्रामशिलारुपं प्रतिमारुपमेव वा ।।
यद्यत्पापहरं वस्तु तत्तद्वा चिन्तयेद्धृदि ।। ३३-६० ।।
यदेतद्दैष्णवं ज्ञानं कथितं ते मुनीश्वर ।।
एतद्विदित्वा योगीन्द्रो लभते मोक्षमुत्तमम् ।। ३३-६१ ।।
यस्त्वेतच्छॄणुयाद्वापि पठेद्वापि समाहितः ।।
स सर्वपापनिर्मुक्तो हरिसालोक्यमान्पुयात् ।। ३३-६२ ।।
इति श्रीबृन्नारदीयपुराणे पूर्वभागे प्रथमपादे योगनिरुपणं नाम त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ।।