महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-042
| ← भीष्मपर्व-041 | महाभारतम् षष्ठपर्व महाभारतम्-06-भीष्मपर्व-042 वेदव्यासः |
भीष्मपर्व-043 → |
द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।। भगवद्गीताध्यायः ।। 18 ।।
|
| अर्जुन उवाच। | 6-42-1x |
|
संन्यासत्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिपूदन ।। | 6-42-1a 6-42-1b |
| श्रीभगवानुवाच। | 6-42-2x |
|
काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः। सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ।। | 6-42-2a 6-42-2b |
|
त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ।। | 6-42-3a 6-42-3b |
|
निश्चयं श्रृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम। त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः संप्रकीर्तितः ।। | 6-42-4a 6-42-4b |
|
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्। यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ।। | 6-42-5a 6-42-5b |
|
एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ।। | 6-42-6a 6-42-6b |
|
नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ।। | 6-42-7a 6-42-7b |
|
दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ।। | 6-42-8a 6-42-8b |
|
कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्विको मतः ।। | 6-42-9a 6-42-9b |
|
न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ।। | 6-42-10a 6-42-10b |
|
न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ।। | 6-42-11a 6-42-11b |
|
अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनीं प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ।। | 6-42-12a 6-42-12b |
|
पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे। साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणां ।। | 6-42-13a 6-42-13b |
|
अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्। विविधाश्च पृथक्केष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ।। | 6-42-14a 6-42-14b |
|
शरीरवाङ्भनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः। न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ।। | 6-42-15a 6-42-15b |
|
तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ।। | 6-42-16a 6-42-16b |
|
यस्य नाहंकृतो भवो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वाऽपि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ।। | 6-42-17a 6-42-17b |
|
ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना । करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ।। | 6-42-18a 6-42-18b |
|
ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः । प्रोच्यते गुणसंख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ।। | 6-42-19a 6-42-19b |
|
सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्विकं ।। | 6-42-20a 6-42-20b |
|
पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम् ।। | 6-42-21a 6-42-21b |
|
यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् । अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तासममुदाहृतम् ।। | 6-42-22a 6-42-22b |
|
नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम् । अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्विकमुच्यते ।। | 6-42-23a 6-42-23b |
|
यत्तु कामेप्सुना कर्म ताहङ्कारेण वा पुनः। क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ।। | 6-42-24a 6-42-24b |
|
अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् । मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ।। | 6-42-25a 6-42-25b |
|
मुक्तसङ्गोनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्विक उच्यते ।। | 6-42-26a 6-42-26b |
|
रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ।। | 6-42-27a 6-42-27b |
|
अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैकृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ।। | 6-42-28a 6-42-28b |
|
बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं श्रृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनंजय ।। | 6-42-29a 6-42-29b |
|
प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्विकी ।। | 6-42-30a 6-42-30b |
|
यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ।। | 6-42-31a 6-42-31b |
|
अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसाऽऽवृता। सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ।। | 6-42-32a 6-42-32b |
|
धृत्या यया धारयते मनःप्रणेन्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्विकी ।। | 6-42-33a 6-42-33b |
|
यया तु धर्मकामार्धान्धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी।। | 6-42-34a 6-42-34b |
|
यथा स्वप्नं भयं शोकं विषादं भदेमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ।। | 6-42-35a 6-42-35b |
|
सुखं त्विदानीं त्रिविधं श्रुणु मे भारतर्षभ । अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ।। | 6-42-36a 6-42-36b |
|
यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्। तत्सुखं सात्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ।। | 6-42-37a 6-42-37b |
|
विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपभम् । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ।। | 6-42-38a 6-42-38b |
|
यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्ताभसमुदाहृतम् ।। | 6-42-39a 6-42-39b |
|
न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेमिः स्यात्रिभिर्गुणैः ।। | 6-42-40a 6-42-40b |
|
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ।। | 6-42-41a 6-42-41b |
|
शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ।। | 6-42-42a 6-42-42b |
|
शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ।। | 6-42-43a 6-42-43b |
|
कृषिगोरक्ष्यरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ।। | 6-42-44a 6-42-44b |
|
स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः। स्वकर्मनिरत्तः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ।। | 6-42-45a 6-42-45b |
|
यतः प्रवृत्तिर्भूतानां योन सर्वमिदं ततम्। स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवःक ।। | 6-42-46a 6-42-46b |
|
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्विषम् ।। | 6-42-47a 6-42-47b |
|
सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् । सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ।। | 6-42-48a 6-42-48b |
|
असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ।। | 6-42-49a 6-42-49b |
|
सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाऽऽप्नेति निबोध मे । समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ।। | 6-42-50a 6-42-50b |
|
बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्याऽऽत्मानं नियम्य च। शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ।। | 6-42-51a 6-42-51b |
|
विविक्तसेवी लध्वाशी यतकाक्कायमानसः। ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ।। | 6-42-52a 6-42-52b |
|
अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ।। | 6-42-53a 6-42-53b |
|
ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचतिक न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्तभक्तिं लभते पराम् ।। | 6-42-54a 6-42-54b |
|
भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः। ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ।। | 6-42-55a 6-42-55b |
|
सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ।। | 6-42-56a 6-42-56b |
|
चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । बुद्धियोगमपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ।। | 6-42-57a 6-42-57b |
|
मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि । अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ।। | 6-42-58a 6-42-58b |
|
यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ।। | 6-42-59a 6-42-59b |
|
स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोपि तत् ।। | 6-42-60a 6-42-60b |
|
ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति। भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ।। | 6-42-61a 6-42-61b |
|
तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत। तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतं ।। | 6-42-62a 6-42-62b |
|
इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ।। | 6-42-63a 6-42-63b |
|
सर्वगुह्यतमं भूयः श्रृणु मे परमं वचः । इष्टेऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ।। | 6-42-64a 6-42-64b |
|
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ।। | 6-42-65a 6-42-65b |
|
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ।। | 6-42-66a 6-42-66b |
|
इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन। न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ।। | 6-42-67a 6-42-67b |
|
य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति। भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ।। | 6-42-68a 6-42-68b |
|
न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ।। | 6-42-69a 6-42-69b |
|
अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ।। | 6-42-70a 6-42-70b |
|
श्रद्धावाननसूयश्च श्रृणुयादपि यो नरः। सोपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणां ।। | 6-42-71a 6-42-71b |
|
कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञानसंमोहः प्रनष्टस्ते धनंजय ।। | 6-42-72a 6-42-72b |
| अर्जुन उवाच। | 6-42-73x |
|
नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाऽच्युत । स्थितोऽस्मि गतसंदेहः करिष्ये वचनं तव ।। | 6-42-73a 6-42-73b |
| सञ्जय उवाच। | 6-42-74x |
|
इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः। संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ।। | 6-42-74a 6-42-74b |
|
व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम्। योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ।। | 6-42-75a 6-42-75b |
|
राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् । केशवार्जुवयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ।। | 6-42-76a 6-42-76b |
|
तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः। विस्मयो मे महान्राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ।। | 6-42-77a 6-42-77b |
|
यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।। | 6-42-78a 6-42-78b |
|
इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे संन्यासयोगोनाम अष्टादशोऽध्यायः ।। | |
| ।। इति श्रीमन्महाभारते भीष्मपर्वणि भगवद्गीतापर्वणि द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ।। | |
| ।। समाप्तं भगवद्गीतापर्व ।। |
6-42-14 विविधा चेति माध्वपाठः ।। 6-42-42ब्रह्मं कर्म स्वभावजम् इति माध्वपाठः ।। 6-42-57 बुद्धियोगमुपाश्रित्येति माध्वपाठः ।। 6-42-78 यत्र योगीश्वर इति माध्वपाठः ।।
| भीष्मपर्व-041 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | भीष्मपर्व-043 |