मत्स्यपुराणम्/अध्यायः १४०
देवदानवयुद्धवर्णनम्।
सूत उवाच।
उदिते तु सहस्रांशौ मेरौ भासाकरे रवौ।
नदद्देव कुलं कृत्स्नं युगान्त इव सागराः॥ १ ॥
सहस्रनयनो देवस्ततः शक्रः पुरन्दरः।
सवित्तदः सवरुण स्त्रिपुरं प्रययौ हरः॥ २ ॥
ते नानाविधरूपाश्च प्रमथातिप्रमाथिनः।
ययुः सिंहरवैर्घोरैर्वादित्रनिनदैरपि॥ ३ ॥
ततो वादितवादित्रैश्चातपत्रैर्महाद्रुमैः।
बभूव तद्बलं दिव्यं वनं प्रचलितं यता॥ ४ ॥
तदा पतन्तं संप्रेक्ष्य रौद्रं रुद्रबलं महत्।
सङ्क्षोभो दानवेन्द्राणां समुद्रप्रतिमो बभौ॥ ५ ॥
ते चासीन् पट्टिशानच्छक्तीः शूलदण्डपरश्वधान्।
शरासनानि वज्राणि गुरूणि मुसलानि च॥ ६ ॥
प्रगृह्य कोपरक्ताक्षाः सपक्षा इव पर्वताः।
निजघ्नुः पर्वतघ्नाय घना इव तपात्यये॥ ७ ॥
स विद्युन्मालिनस्ते वै समयादिति नन्दनाः।
मोदमाना समासेदुर्देवदेवैः सुरारयः॥ ८ ॥
मर्तव्यकृतबुद्धीनां जये चानिश्चितात्मनाम्।
अबलानाञ्चमू ह्यासीदबलावयवा इव॥ ९ ॥
विगर्जन्त इवाम्भोदा अम्भोदसद्रृशत्विषः।
प्रयुद्धा युद्धकुशलाः परस्परकृतागसः॥ १० ॥
धमायन्तो ज्वलद्भिश्च आयुधैश्चन्द्रवर्चसैः।
कोपाद्वा युद्धलुब्धाश्च कुट्टयन्ते परस्परम्॥ ११ ॥
वज्राहताः पतन्त्यन्ये बाणैरन्ये विदारिताः।
अन्ये विदारिताश्चक्रैः पतन्ति ह्युदधे जले॥ १२ ॥
छिन्नस्रग्दामहाराश्च प्रमृष्टाम्बरभूषणाः।
तिमिनक्रगणे चैव पतन्ति प्रमथाः सुराः॥ १३ ॥
गदानां मुसलानाञ्च तोमराणां परश्वधाम्।
वज्रशूलर्ष्टिपातानां पट्टिशानाञ्च सर्वतः॥ १४ ॥
गिरिश्रृङ्गोपलानाञ्च प्रेरितानां प्रमन्युभिः।
सजवानां दानवानां सधूमानां रवित्विषाम्॥
आयुधानो महानोघः सागरौघे पतत्यपि॥ १५ ॥
प्रवृद्धवेगैस्तैस्तत्र सुरासुरकरोरितैः।
आयुधैस्त्रस्तनक्षत्रः क्रियते सङ्क्षयो महान्॥ १६ ॥
क्षुद्राणाङ्गजयोर्युद्धे यथा भवति सङ्क्षयः।
देवासुरगणैस्तद्वत्तिमिनक्रक्षयोऽभवत्॥ १७ ॥
विद्युन्माली च वेगेन विद्युन्माली इवाम्बुदः।
विद्युन्माल घनोन्नादो नन्दीश्वरमभिद्रुतः॥ १८ ॥
स तन्तमोऽरिवदनं प्रनदन् वदताम्वरः।
उवाच युधि शैलादिन्दानवोऽम्बुधिनिस्वनः॥ १९ ॥
युद्धाकाङ्क्षी तु बलवान् विद्युन्माल्यहमागतः।
यदि त्विदानीं मे जीवन्मुच्यसे नन्दिकेश्वर!।
न विद्युन्मालि हननं वचोभिर्युधि दानवः॥ २० ॥
तमेवं वादिनं दैत्यं नन्दीशस्तपताम्वरैः।
उवाच प्रहरंस्तत्र वाद्यलङ्कारवद्वचः॥ २० ॥
दानवाः! धर्म्मकामानां नैषोऽवसर इत्यतः।
शक्तो हन्तुं किमात्मानं जातिदोषाद्विवृंहसि॥ २२ ॥
यदि तावन्मया पूर्वं हतोऽसि पशुवद्यथा।
इदानीं वा कथं नाम न हिंस्ये क्रतु दूषणम्॥ २३ ॥
सागरं तरते दोर्भ्यां पातयेद्यो दिवाकरम्।
सोऽपि मां शक्नुयान्नैव चक्षुर्भ्यां समवीक्षितुम्॥ २४ ॥
इत्येवं वादिनं तत्र नन्दिनं तन्निभोबले।
बिभेदैकेषुणा दैत्यः करणार्क इवाम्बुदम्॥ २५ ॥
वक्षसः सशरस्तस्य पपौ रुधिरमुत्तमम्।
सूर्य्यस्त्वात्मप्रभावेण नद्यर्णवजलं यथा॥ २६ ॥
स तेन सुप्रहारेण प्रथमञ्चाति रोषितः।
हस्तेन वृक्षमुत्पाट्य चिक्षेप गजराडिव॥ २७ ॥
वायुनुन्नः स च तरुः शीर्णपुष्पो महारवः।
विद्युन्मालिशरैश्छिन्नः पपात पतगेशवत्॥ २८ ॥
वृक्षमालोक्य तं छिन्नं दानवेन वरेषुभिः।
रोषमाहारयत्तीव्रं नन्दीश्वर सुविग्रहः॥ २९ ॥
सोद्यम्य करमारावे रविशक्रकरप्रभम्।
दुद्राव हन्तुं स क्रूरं महिषं गजराडिव॥ ३० ॥
तमापतन्तं वेगेन वेगवान् प्रसभं बलात्।
विद्युन्माली शरशतैः पूरयामास नन्दिनम्॥ ३० ॥
शरकण्टकिताङ्गो वै शैलादिः सोऽभवत् पुनः।
अरेर्गुह्यरथं तस्य महतः प्रययौ जवात्॥ ३२ ॥
बिलम्बिताश्वो विशिरो भ्रमितश्च रणे रथः।
पपात मुनिशापेन सादित्योऽर्करथो यथा॥ ३३ ॥
अन्तपान्निर्गतश्चैव मायया स दितेः सुतः।
आजघान तदा शक्त्या शैलादिं समवास्थितम्॥ ३४ ॥
तामेव तु विनिष्क्रम्य शक्तिं शोणितभूषिताम्।
विद्युन्मालिं समुद्दिश्य चिक्षेप प्रमथाग्रणीः॥ ३५ ॥
तया भिन्नतनुत्राणो विभिन्न हृदयस्त्वपि।
विद्युन्माल्यपतद्भूमौ वज्राहत इवाचलः॥ ३६ ॥
विद्युन्मालिनि निहते सिद्धचारणकिन्नराः।
साधुसाध्विति चोक्त्वा ते पूजयन्त उमापतिम्॥ ३७ ॥
नन्दिना सादिते दैत्ये विद्युन्मालौ हते मयः।
ददाह प्रमथानीकं वनमग्निरिवोद्धतः॥ ३८ ॥
शूलनिर्दारितोरस्का गदाचूर्णितमस्तकाः।
इषुभिर्गाढ़विद्धाश्च पतन्ति प्रमथार्णवे॥ ३९ ॥
अथ वज्रधरो यमोऽर्थदः स च नन्दी स च षण्मुखो गुहः।
मयमसुरवीरसम्प्रवृत्तं विविधुः शस्त्रवरैर्हतारयः॥ ४० ॥
नागन्तु नागाधिपतेः शताक्षं मयो विदार्येषु वरेण तूर्णम्।
मयञ्च वित्ताधिपतिञ्च विद्ध्वा ररास मत्ताम्बुदवत्तदानीम्॥ ४० ॥
ततः शरैः प्रमथगणैश्च दानवा द्रृढ़ाहताश्वोत्तमवेगविक्रमाः।
भृशानुविद्धास्त्रिपुरं प्रवेशिता यथा शिवश्चक्रधरेण संयुगे॥ ४२ ॥
ततस्तु शङ्खानकभेरिमर्दलाः ससिंहनादादनुपुत्रभङ्गदाः।
कपर्दिसैन्ये प्रबभुः समन्ततो निपात्यमाना युधि वज्रसन्निभाः॥ ४३ ॥
अथ दैत्यपुराभावे पुष्ययोगो बभूव ह।
बभूव चापि संयुक्तं तद्योगेन पुरत्रयम्॥ ४४ ॥
ततो बाणं त्रिधा देवस्त्रिदैवतमयं हरः।
मुमोच त्रिपुरे तूर्णं त्रिनेत्रस्त्रिपदाधिपः॥ ४५ ॥
तेन मुक्तेन बाणेन बाणपुष्पसमप्रभम्।
आकाशं स्वर्णसङ्काशं कृतं सूर्य्येण रञ्जितम्॥ ४६ ॥
मुक्ता त्रिदैवतमयं त्रिपुरे त्रिदशः शरम्।
धिग्धिङ्मामिति चक्रन्दकष्टं कष्टमिति ब्रुवन्॥ ४७ ॥
वैधुर्यं दैवतं द्रृष्ट्वा शैलादिर्गजवद्गतः।
किमिदन्त्विति पप्रच्छ शूलपाणिं महेश्वरम्॥ ४८ ॥
ततः शशाङ्कतिलकः कपर्दी परमार्तवत्।
उवाच नन्दिनं भक्तः स मयोऽद्य विनंक्ष्यति॥ ४९ ॥
अथ नन्दीश्वरस्तूर्णं मनोमारुतमद्बली।
शरे त्रिपुरमायाति त्रिपुरं प्रविवेश सः॥ ५० ॥
स मयम्प्रेक्ष्य गणपः प्राहकाञ्चनसन्निभः।
विनाशस्त्रिपुरस्यास्य प्राप्तो मय! सुदारुणः॥ ५० ॥
अनेनैव गृहेण त्वमपक्राम ब्रवीम्यहम्।
श्रुत्वा तन्नन्दिवचनं द्रृढ़भक्तो महेश्वरे॥ तेनैव गृहमुख्येन त्रिपुरादपसर्पितः॥ ५२ ॥
सोऽपीषुः पत्रपुटवद्दग्ध्वा तन्नगरत्रयम्।
त्रिधा इव हुताशश्च सोमो नारायणस्तथा॥ ५३ ॥
शरतेजः परीतानि पुराणि द्विजपुङ्गवाः।!।
दुष्पुत्रदोषाद्दह्यन्ते कुलान्यूर्ध्वं यथा तथा॥ ५४ ॥
मेरुकैलासकल्पानि मन्दराग्रनिभानि च।
सकपाटगवाक्षाणि वलिभिः शोभितानि च॥ ५५ ॥
सप्रासादानि रम्याणि कूटागारोत्कटानि च।
सजलानिसमाख्यानि सावलोकनकानि च॥ ५६ ॥
बद्धध्वजपताकानि स्वर्णरौप्यमयानि च।
गृहाणि तस्मिंस्त्रिपुरे दानवानामुपद्रवे॥ दह्यन्ते दहनाभानि दहनेन सहस्रशः॥ ५७ ॥
प्रासादाग्रेषु रम्येषु वनेषूपवनेषु च।
वातायन गताश्चान्या चाकाशस्य तलेषु च॥ ५८ ॥
रमणैरुपगूढ़ाश्च रमन्त्यो रमणैः सह।
दद्यन्ते दानवेन्द्राणामग्निना ह्यपि ताः स्त्रियः॥ ५९ ॥
काचित् प्रियं परित्यज्य अशक्ता गन्तुमन्यतः।
पुरः प्रियस्य प़ञ्चत्वङ्गताग्नि वदनेक्षयम्॥ ६० ॥
उवाच शतपत्राक्षी सास्राक्षीव कृताञ्जलिः।
हव्यवाहन! भार्याहं परस्य परतापन!॥
धर्म्मसाक्षी त्रिलोकस्य न मां स्रष्टुमिहार्हसि॥ ६० ॥
शायितञ्च मया देव! शिवया च शिवप्रभ!।
परेण प्रैहि मुक्त्वेदं गृहञ्च दयितं हि मे॥ ६२ ॥
एका पुत्रमुपादाय बालकं दानवाङ्गना।
हुताशनसमीपस्था इत्युवाच हुताशनम्॥ ६३ ॥
बालोऽयं दुःखलब्धश्च मया पावक!पुत्रक।
नार्हस्येनमुपादातुं दयितं षण्मुखप्रिय!॥ ६४ ॥
काश्चित् प्रियान्परित्यज्य पीड़िता दानवाङ्गनाः।
निपतन्त्यर्णवजले शिञ्जमानविभूषणाः॥ ६५ ॥
तात पुत्रेति मातेति मातुलेति च विह्वलम्।
चकम्पुस्त्रिपुरेनार्यः पावकज्वालवेपिताः॥ ६६ ॥
यथा दहति शैलाग्निः साम्बुजं जलजाकरम्।
तथा स्त्रीवक्त्रपद्मानि चादहत्त्रिपुरेऽनलः॥ ६७ ॥
तुषारराशिः कमलाकराणां यथा दहत्यम्बुजकानि शीते।
तथैव सोऽग्निस्रिपुराङ्गनानां ददाह वक्त्रेक्षणपङ्कजानि॥ ६८ ॥
शराग्निपातात् समभिद्रुतानां तत्राङ्गनानामतिकोमलानाम्।
बभूव काञ्चीगुणनूपुराणामाक्रन्दितानाञ्च रवोऽतिमिश्रः॥ ६९ ॥
दग्धार्द्धचन्द्राणि स वेदिकानि विशीर्णहर्म्याणि सतोरणानि।
दग्धानि दग्धानि गृहाणि तत्र पतन्ति रक्षार्थमिवार्णवौघे॥ ७० ॥
गृहः पतद्भिर्ज्वलनावलीढ़ेरासीत्समुद्रे सलिलं प्रतप्तम्।
कुपुत्रदोषैः प्रहतानुविद्धं यथा कुलं याति धनान्वितस्य॥ ७० ॥
गृहप्रतापैः क्वथितं समन्तात्तदार्णवे तोयमुदीर्णवेगम्।
वित्रासयामास तिमीन् सनक्रां स्तिमिङ्गिलांस्तत्क्वथितांस्तथान्यान्॥ ७२ ॥
सगोपुरो मन्दरपादकल्पः प्राकारवर्यस्त्रिपुरे च सोऽथ।
तैरेव सार्द्धं भवनैः पपात शब्दं महान्तं जनयन् समुद्रे॥ ७३ ॥
सहस्रश्रृङ्गैर्भवनैर्यदासीत् सहस्रश्रृङ्गः स इवाचलेशः।
नामावशेषं त्रिपुरं प्रजज्ञे हुताशनाहारबलिप्रयुक्तम्॥ ०३०.७४ ॥
प्रदह्यमानेन पुरेण तेन जगत्सपातालदिवं प्रतप्तम्।
दुःखं महत्प्राप्य जलावमग्नं यस्मिन् महान् सौधवरो मयस्य॥ ७५ ॥
तद्धेवेशोवचः श्रुत्वा इन्द्रो वज्रधरस्तदा।
शशाप तद्गृहञ्चापि मयस्यादितिनन्दनः॥ ७६ ॥
असेव्यमप्रतिष्ठञ्च भयेन च समावृतम्।
भविष्यति मयगृहं नित्यमेव यथाऽनलः॥ ७७ ॥
यस्य यस्य तु देशस्य भविष्यति पराभवः।
द्रक्ष्यन्ति त्रिपुरं खण्डं तत्रेदं नाशगा जना॥ तदेतदद्यापि गृहं मयस्यामयवर्जितम्॥ ७८ ॥
ऋषय ऊचुः।
भगवन्! स मयो येन गृहेण प्रपलायितः।
तस्य नो गतिमाख्याहि मयस्य चमसोद्भव॥ ७९ ॥
सूत उवाच।
द्रृश्यते द्रृश्यते यत्र ध्रुवस्तत्र मयास्पदम्।
देवद्विड् तु मयश्चातः स तदा खिन्नमानसः॥ ततश्च्युतोऽन्यलोकेऽस्मिंन् त्राणार्थं वै चकार सः॥ ८० ॥
तत्रापि देवताः सन्ति आप्तोर्यामाः सुरोत्तमाः।
तत्राशक्तं ततो गन्तुं तञ्चैकं पुरमुत्तमम्॥ ८० ॥
शिवः सृष्ट्वा गृहं प्रादान् मयञ्चैव गृहार्थिनम्।
विरराम सहस्राक्षः पूजयामास चेश्वरम्॥
पूज्यमानञ्च भूतेशं सर्वे तुष्टुवुरीश्वरम्॥ ८२ ॥
संपूज्यमानं त्रिदशैः समीक्ष्य गणैर्गणेशाधिपतिन्तु मुख्यम्।
हर्षाद्ववल्गुर्जहसुश्च देवा जग्मुर्ननर्दुस्तु विषाक्तहस्ताः॥ ८३ ॥
पितामहं वन्द्य ततो महेशं प्रगृह्य चापं प्रविसृज्य भूतान्।
रथाच्च सम्पत्य हरेषु दग्धं क्षिप्तं पुरं तन्मकरालये च॥ ८४ ॥
य इमं रुद्र विजयं पठते विजयावहम्।
विजयन्तस्य कृत्येषु ददाति वृषभध्वजः॥ ८५ ॥
पितृणां वापि श्राद्धेषु य इमं श्रावयिष्यति।
अनन्तं तस्य पुण्यं स्यात् सर्वयज्ञफलप्रदम्॥ ८६ ॥
इदं स्वस्त्ययनं पुण्यमिदं पुंसवनं सहत्।
इदं श्रुत्वा पठित्वा च यान्ति रुद्रसलोकताम्॥ ८७ ॥