महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-188
| ← आरण्यकपर्व-187 | महाभारतम् तृतीयपर्व महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-188 वेदव्यासः |
आरण्यकपर्व-189 → |
मार्कण्डेयेन युधिष्ठिरादीन्प्रति वैन्यस्याश्वमेधे अत्रिगौतमविवादानुवादेन ब्राह्मणमाहात्म्यकथनम् ।। 1 ।।
| महाभारतस्य पर्वाणि |
|---|
| मार्कण्डेय उवाच। | 3-188-1x |
|
भूय एव तु माहात्म्यं ब्राह्मणआनां निबोध मे। वैन्यो नामेह राजर्षिरश्वमेधाय दीक्षितः ।। | 3-188-1a 3-188-1b |
|
तमत्रिर्गन्तुमारेबे वित्तार्थमिति नः श्रुतम्। भूयोऽर्थं नानुरुध्यत्स धर्मव्यक्तिनिदर्शनात् ।। | 3-188-2a 3-188-2b |
|
स विचिन्त्य महातेजा वनमेवान्वरोचयत्। धर्मपत्नीं समाहूय पुत्रांश्चेदमुवाच ह ।। | 3-188-3a 3-188-3b |
|
प्राप्स्यामः फलमत्यन्तं बहुलं निरुपद्रवम्। अरण्यगमनं क्षिप्रं रोचतां वो गुणाधिकम् ।। | 3-188-4a 3-188-4b |
|
तं भार्या प्रत्युवाचाथ धनमेवानुरुन्धती। वैन्यं गत्वा महात्मानमर्थयस्व धनं बहुः ।। | 3-188-5a 3-188-5b |
|
स ते दास्यति राजर्षिर्यजमानोऽर्थिने धनम्। तत आदाय विप्रर्षे प्रतिगृह्य धनं बहु ।। | 3-188-6a 3-188-6b |
|
भृत्यान्सुतान्संविभज्य ततो व्रज यथेप्सितम्। एष वै परमो धर्मो धर्मविद्भिरुदाहृतः ।। | 3-188-7a 3-188-7b |
| अत्रिरुवाच। | 3-188-8x |
|
कथितो मे महाभागे गौतमेन महात्मना। वैन्यो धर्मार्थसंयुक्तः सत्यव्रतसमन्वितः ।। | 3-188-8a 3-188-8b |
|
किंत्वस्ति तत्र द्वेष्टारो निवसन्ति हि मे द्विजाः। यथा मे गौतमः प्राह ततो न व्यवसाम्यहम् ।। | 3-188-9a 3-188-9b |
|
तत्र स्म वाचं कल्याणीं धर्मकामार्थसंहिताम्। मयोक्तामन्यथा ब्रूयुस्ततस्ते वै निरर्थिकाम् ।। | 3-188-10a 3-188-10b |
|
गमिष्यामि महाप्राज्ञे रोचते मे वचस्तव। गाश्च मे दास्यते वैन्यः प्रभूतं चार्थसंचयम् ।। | 3-188-11a 3-188-11b |
|
एवमुक्त्वा जगामाशु वैन्ययज्ञं महातपाः। गत्वा च यज्ञायतनमत्रिस्तुष्टाव तं नृपम् ।। | 3-188-12a 3-188-12b |
|
वाक्यैर्मङ्गलसंयुक्तैः पूजयानोऽब्रवीद्वचः। राजन्धन्यस्त्वमीशश्च भुवि त्वं प्रथमो नृपः। स्तुवन्ति त्वां मुनिगणास्त्वदन्यो नास्ति धर्मवित् ।। | 3-188-13a 3-188-13b 3-188-13c |
| तमब्रवीदृषिः क्रुद्धो वचनं वै महातपाः ।। | 3-188-14a |
| गौतम उवाच। | 3-188-15x |
|
मैवमत्रे पुनर्ब्रूया न ते प्रज्ञा समाहिता। अत्र नः प्रथमो धाता महेन्द्रो वै प्रजापतिः ।। | 3-188-15a 3-188-15b |
| वैशंपायन उवाच। | 3-188-16x |
|
अथात्रिरपि राजेन्द्र गौतमं प्रत्यभाषत। अयमेव विधाता च तथैवेन्द्रः प्रजापतिः। त्वमेव मुह्यसे मोहान्न प्रज्ञानं तवास्ति ह ।। | 3-188-16a 3-188-16b 3-188-16c |
| गौतम उवाच। | 3-188-17x |
|
जानामि नाहं मुह्यामि त्वंविवक्षुर्विमुह्यसे। स्तौषि त्वं दर्शनप्रेप्सू राजानं जनसंसदि ।। | 3-188-17a 3-188-17b |
|
न वेत्थ परमं धर्मं न चास्त्यत्र प्रयोजनम्। बालस्त्वमसि मूढश्च वृद्धः केनापि हेतुना ।। | 3-188-18a 3-188-18b |
| वैशंपायन उवाच। | 3-188-19x |
|
विवदन्तौ तथा तौ तु मुनीनां द्रशने स्थितौ। ये तस्य यज्ञे संवृत्तास्तेऽपृच्छन्त कथं त्विमौ ।। | 3-188-19a 3-188-19b |
|
प्रवेशः केन दत्तोऽयमनयोर्वैन्यसंसदि। उच्चैः समभिभाषन्तौ केन कार्येण धिष्ठितौ ।। | 3-188-20a 3-188-20b |
|
ततः परमधर्मात्मा काश्यपः सर्वधऱ्मवित्। विवादिनावनुप्राप्तौ तावुभौ प्रत्यवेदयत् ।। | 3-188-21a 3-188-21b |
|
अथाब्रवीत्सदस्यांस्तु गौतमो मुनिसत्तमान्। आवयोर्व्याहृतं प्रश्नं शृणुत द्विजसत्तमाः। वैन्यं विधातेत्याहात्रिरत्र नौ संशयो महान् ।। | 3-188-22a 3-188-22b 3-188-22c |
|
`ततस्तु गौतमेनोक्तं वाक्यं वैन्यस्य संसदि'। श्रुत्वैव तु महात्मानो मुनयोऽभ्यद्रवन्दुतम् ।। | 3-188-23a 3-188-23b |
|
सनत्कुमारं धर्मज्ञं संशयच्छेदनाय वै। `पप्रच्छुः प्रणताः सर्वे ब्रह्माणमिव सोमपाः' ।। | 3-188-24a 3-188-24b |
|
स च तेषां वचः श्रुत्वा यथातत्त्वं महातपाः। प्रत्युवाचाथ तानेवं धर्मार्थसहितं वचः ।। | 3-188-25a 3-188-25b |
|
ब्रह्म क्षत्रेण सहितं क्षत्रं च ब्रह्मणा सह। संयुक्तौ दहतः शत्रून्वनानीवाग्निमारुतौ ।। | 3-188-26a 3-188-26b |
|
राजा वै प्रथितो धर्मः प्रजानां पतिरेव च। स एव शक्रः शुक्रश्च स धाता च बृहस्पतिः ।। | 3-188-27a 3-188-27b |
|
प्रजापतिर्विराट् सम्राट् क्षत्रियो भूपतिर्नृपः। य एभिः स्तूयते शब्दैः कस्तं नार्चितुमर्हति ।। | 3-188-28a 3-188-28b |
|
पुरायोनिर्युधाजिच्च अभीष्टानचितो भवः। स्वर्णेता सहजिद्बभ्रुरिति राजाऽभिधीयते। सत्ययोनिः पुराविच्च सत्यधर्मप्रवर्तकः ।। | 3-188-29a 3-188-29b 3-188-29c |
|
अधर्मादृषयो भीता बलं क्षत्रे समादधन्। `तस्माद्धि ब्रह्मणा क्षत्रं क्षत्रेण ब्रह्म चाव्ययम्' ।। | 3-188-30a 3-188-30b |
|
आदित्यो दिवि देवेषु तमो नुदति तेजसा। तथैव नृपतिर्भूमावधर्मान्नुदते भृशम् ।। | 3-188-31a 3-188-31b |
|
ततो राज्ञः प्रधानत्वं शास्त्रप्रामाण्यदर्शनात्। उत्तरः सिद्ध्यते पक्षो येन राजेति भाषितम् ।। | 3-188-32a 3-188-32b |
| मार्कण्डे उवाच। | 3-188-33x |
|
ततः स राजा संहृष्टः सिद्धे पक्षे महामनाः। तमत्रिमब्रवीत्प्रीतः पूर्वं येनाभिसंस्तुतः ।। | 3-188-33a 3-188-33b |
|
यस्मात्पूर्वं मनुष्येषु ज्यायांसं मामिहाब्रवीः। सर्वदेवैश्च विप्रर्षे संमितं श्रेष्ठमेव च ।। | 3-188-34a 3-188-34b |
|
तस्मात्तेऽहंप्रदास्यामि विविधं वसु भूरि च। दासीसहस्रं श्यामानां सुवस्त्राणामलकृतम् ।। | 3-188-35a 3-188-35b |
|
दशकोटीर्हिरण्यस्य रुक्मभारांस्तथा दश। एतद्ददामि विप्रर्षे सर्वज्ञस्त्वं मतो हि मे ।। | 3-188-36a 3-188-36b |
|
तदत्रिनर्न्यायतः सर्वं प्रतिगृह्याभिसत्कृतः। प्रत्युज्जगाम तेजस्वी गृहानेव महातपाः ।। | 3-188-37a 3-188-37b |
|
प्रदाय च धनं प्रीतः पुत्रेभ्यः प्रयतात्मवान्। ततः समभिसंधाय वनमेवान्वपद्यत ।। | 3-188-38a 3-188-38b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि मार्कण्डेयसमास्यापर्वणि अष्टाशीत्यधिकशततमोऽध्यायः ।। 188 ।। |
3-188-2 सोऽत्रिरर्थं भूयो नानुरुध्यत् अत्यन्तमर्थार्थां न बभूव। कुतः। कर्मव्यक्तिर्धर्मस्य फलद्वाराऽभिव्यक्तिः। फलव्यक्त्या हि धर्मो नश्यत्यतस्तद्रक्षणार्थं नैच्छदित्यर्थः ।। 3-188-3 वनं गन्तुमिति शेषः ।। 3-188-4 निरुपद्रवमक्षयं मोक्षाख्यम् ।। 3-188-5 धर्ममेवानुतन्वतीति झ. पाठः। धर्मं यज्ञादिकं अनुतन्वती विस्तारयन्ती। हेतौ शतृप्रत्ययः। धर्मार्थे धनमेवार्जयस्वेत्युवाचेत्यर्थः ।। 3-188-8 राजप्रतिग्रहे दोषं जानन्नत्रिस्तत्र विघ्नमुपन्यस्यति कथित इत्यादिना ।। 3-188-9 व्यवसामि उद्यमं करोमि ।। 3-188-11 एवं जानन्नपि स्नेहदोषात्तत्कर्तुं प्रतिजानीते गमिष्यामीति ।। 3-188-13 धन्यो धनार्हः ईश ईशिता नियन्ता। प्रथमः हिरण्यगर्भइव अग्रजः। नृपः मनुष्याणां रक्षकः ।। 3-188-15 अत्र परलोकमेव बहुमन्वानो गौतम आह मैवमिति ।। 3-188-16 तत्रेन्द्रइवात्र राजैव महेन्द्र इतिवित्तार्थी अत्रिः परपक्षं दूषयति अथेति ।। 3-188-19 दर्शने दृष्टिपथे ।। 3-188-21 प्रत्यषेधयत् इति ध. पाठः ।। 3-188-22 नौ आवयोः । संशयः विवादः ।। 3-188-27 प्रथितः प्रथांगतः। धर्मः धर्मस्थापकः। शक्रः रक्षिता। शुक्रः नीतिवित्। धाता अतएव जनकः। बृहस्पतिः हितोपदेष्टा ।। 3-188-29 अभिया मुदित इति झ. पाठः। पुरायोनिः धर्मप्रवर्तकत्वेन प्रथमं कारणम्। युघाजित् संग्रामे जयकर्तृत्वेनोपद्रवनाशकः। अभियाः अभितो यातियामिकवद्रक्षणार्थमित्यभियाः। मुदितः भवः ईश्वरः। स्वर्णेता स्वर्गं प्रति गमयिता। सहजित् सद्योजयशीलः। बभ्रुर्विष्णुः ।।
| आरण्यकपर्व-187 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आरण्यकपर्व-189 |