महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-211
| ← आरण्यकपर्व-210 | महाभारतम् तृतीयपर्व महाभारतम्-03-आरण्यकपर्व-211 वेदव्यासः |
आरण्यकपर्व-212 → |
कौशिकंप्रति धर्मव्याधेन शिष्टलक्षणादिकथनम् ।। 1 ।।
| महाभारतस्य पर्वाणि |
|---|
| मार्कण्डेय उवाच। | 3-211-1x |
|
स तु विप्रो महाप्राज्ञ धर्मव्याधमपृच्छत। शिष्टाचारं कथमहं विद्यामिति नरोत्तम ।। | 3-211-1a 3-211-1b |
|
`पञ्च कानि पवित्राणि शिष्टाचारेषु नित्यदा'। एतदिच्छामि भद्रं ते श्रोतुं धर्मभृतांवर। त्वत्तो महामते व्याध तद्ब्रवीहि यथातथम् ।। | 3-211-2a 3-211-2b 3-211-2c |
| व्याध उवाच। | 3-211-3x |
|
यज्ञो दानं तपो वेदाः सत्यं च द्विजसत्तम। पञ्चैतानि पवित्राणि शिष्टाचारेषु नित्यदा ।। | 3-211-3a 3-211-3b |
|
कामक्रोधौ वशे कृत्वा दम्भं लोभमनार्जवम्। धर्ममित्येवं संतुष्टास्ते शिष्टाः शिष्टसंमताः ।। | 3-211-4a 3-211-4b |
|
न तेषां भिद्यते वृत्तं यज्ञस्वाध्यायशीलिनाम्। आचारपालनं चैव द्वितीयं शिष्टलक्षणम् ।। | 3-211-5a 3-211-5b |
|
गुरुशुश्रूषणं सत्यमक्रोधो दानमेव च। एतच्चतुष्टयं ब्रह्मञ्शिष्टाचारेषु नित्यदा ।। | 3-211-6a 3-211-6b |
|
शिष्टाचारे मनः कृत्वा प्रतिष्ठाप्य च सर्वशः। यामयं लभते तुष्टिं सा न शक्या ह्यतोऽन्यथा ।। | 3-211-7a 3-211-7b |
|
वेदस्योपनिषत्सत्यं सत्यस्योपनिषद्दमः। दमस्योपनिषत्त्यागः शिष्टाचारेषु नित्यदा ।। | 3-211-8a 3-211-8b |
|
ये तु धर्मानसूयन्ते बुद्धिमोहान्विता नराः। अपथा गच्छतां तेषामनुयाता च पीड्यते ।। | 3-211-9a 3-211-9b |
|
ये तु शिष्टाः सुनियताः श्रुतित्यागपरायणाः। धर्मपन्थानमारूढाः सत्यधर्मपरायणाः ।। | 3-211-10a 3-211-10b |
|
नियच्छन्ति परां बुद्धिं शिष्टाचारान्विता जनाः। उपाध्यायमते युक्ताः स्थित्या धर्मार्थदर्शिनः ।। | 3-211-11a 3-211-11b |
|
नास्तिकान्भिन्नमर्यादान्क्रूरान्पापमतौ स्थितान्। त्यज ताञ्ज्ञानमाश्रित्य धार्मिकानुपसेव्य च ।। | 3-211-12a 3-211-12b |
|
कामलोभग्रहाकीर्णं पञ्चेन्द्रियजलां नदीम्। नावं धृतिमयीं कृत्वा जन्मदुर्गाणि संतर ।। | 3-211-13a 3-211-13b |
|
क्रमेण संचितो धर्मो बुद्धियोगमयो महान्। शिष्टाचारे भवेत्साधू रागः शुक्ले व वाससि ।। | 3-211-14a 3-211-14b |
|
अहिंसा सत्यवचनं सर्वभूतहितं परम्। अहिंसा परमो धर्मः स च सत्ये प्रतिष्ठितः। सत्यं कृत्वा प्रतिष्ठां तु प्रवर्तन्ते प्रवृत्तयः ।। | 3-211-15a 3-211-15b 3-211-15c |
|
सत्यमेव गरीयस्तु शिष्टाचारनिषेवितम्। आचारश्च सतां धर्मः सन्तो ह्याचारलक्षणाः ।। | 3-211-16a 3-211-16b |
|
यो यथा प्रकृतिर्जन्तुः स स्वां प्रकृतिमश्नुते। पापात्मा क्रोधकामादीन्दोषानाप्नोत्यनात्मवान् ।। | 3-211-17a 3-211-17b |
|
आरम्भो न्याययुक्तो यः स हि धऱ्म इति स्मृतः। अनाचारस्त्वध्रमेति एतच्छिष्टानुशासनम् ।। | 3-211-18a 3-211-18b |
|
अक्रुध्यन्तोऽनसूयन्तो निरहंकारमत्सराः। ऋजवः शमसंपन्नाः शिष्टाचारा भवन्ति ते ।। | 3-211-19a 3-211-19b |
|
त्रैविद्यवृद्धाः शुचयो वृत्तवन्तो मनस्विनः। गुरुशुश्रूषवो दान्ताः शिष्टाचारा भवन्त्युत ।। | 3-211-20a 3-211-20b |
|
तेषामहीनसत्वानां दुष्कराचारकर्मणाम्। स्वैः कर्मभिः सत्कृतानां घोरत्वं संप्रणश्यति ।। | 3-211-21a 3-211-21b |
|
तं तदाचारमाश्चर्यं पुराणं शाश्वतं ध्रुवम्। धर्म्यं धर्मेण पश्यन्तः स्वर्गं यान्ति मनीषिणः ।। | 3-211-22a 3-211-22b |
|
आस्तिका मानहीनाश्च द्विजातिजनपूजकाः। श्रुतवृत्तोपसंपन्नास्ते सन्तः स्वर्गगामिनः ।। | 3-211-23a 3-211-23b |
|
वेदोक्तः प्रथमो धर्मो धर्मशास्त्रेषु चापरः। शिष्टाचीर्णश् शिष्टानां त्रिविधं धर्मलक्षणम् ।। | 3-211-24a 3-211-24b |
|
धारणं चापि वेदानां तीर्थानामवगाहनम्। क्षमा सत्यार्जवं शौचं शिष्टाचारनिदर्शनम् ।। | 3-211-25a 3-211-25b |
|
सर्वभूतदयावन्तो ह्यहिंसानिरताः सदा। परुषं च न भाषन्ते सदा सन्तो द्विजप्रियाः ।। | 3-211-26a 3-211-26b |
|
शुभानामशुभानां च कर्मणां सबलाश्रयम्। विपाकमभिजानन्ति ते शिष्टाः शिष्टसंमताः ।। | 3-211-27a 3-211-27b |
|
न्यायोपेता गुणोपेताः सर्वलोकहितैषिणः। सन्तः स्वर्गजितः शक्त्या सन्निविष्टाश्च सत्पथे। दातारः संविभक्तारो दीनानुग्रहकारिणः ।। | 3-211-28a 3-211-28b 3-211-28c |
|
सर्वपूज्याः श्रुतधनास्तथैव च तपस्विनः। सर्वभूतदयावन्तस्ते शिष्टाः शिष्टसंमताः ।। | 3-211-29a 3-211-29b |
|
दाननित्याः सुखान्याशु प्राप्नुवन्त्यपि च श्रियम्। पीडया च कलत्रस्य भृत्यानां च समाहिताः ।। | 3-211-30a 3-211-30b |
|
अतिशक्त्या प्रयच्छन्ति सन्तः सद्भिः समागताः। लोकयात्रां च पशय्न्तो धर्ममात्महितानि च। एवं सन्तोवर्तमानास्त्वेधन्ते शाश्वतीः समाः ।। | 3-211-31a 3-211-31b 3-211-31c |
|
अहिंसा सत्यवचनमानृशंस्यवथार्जवम्। अद्रोहो नातिमानश्च ह्रीस्तितिक्षा दमः शमः ।। | 3-211-32a 3-211-32b |
|
धीमन्तो धृतिमन्तश्च भूतानामनुकम्पकाः। अकामद्वेषसंयुक्तास्ते सन्तो लोकसत्कृताः ।। | 3-211-33a 3-211-33b |
|
त्रीण्येव तु पदान्याहुः सतां वृत्तमनुस्मरन्। न चैव द्रुह्येद्दद्याच्च सत्यं चैव सदा वदेत् ।। | 3-211-34a 3-211-34b |
|
सर्वत्र च दयावन्तः सन्तः करुणवेदिनः। गच्छन्तीह सुसंतुष्टा धर्म्यं पन्थानमुत्तमम् ।। | 3-211-35a 3-211-35b |
|
शिष्टाचारा महात्मानो येषां धर्मः सुनिश्चितः। अनसूया क्षमा शान्तिः संतोषः प्रियवादिता ।। | 3-211-36a 3-211-36b |
|
कामक्रोधपरित्यागः शिष्टाचारनिषेवणम्। कर्म च श्रुतसंपन्नं सतां मार्गमनुत्तमम् ।। | 3-211-37a 3-211-37b |
|
शिष्टाचारं निषेवन्ते नित्यं ध्रममनुव्रताः। प्रज्ञाप्रासादमारूह्य मुह्यतो महतो जनान् ।। | 3-211-38a 3-211-38b |
|
प्रेक्षन्ते लोकवृत्तानि विविधानि द्विजोत्तमाः। अतिषुण्यानि दानानि तानि द्विजवरोत्तम ।। | 3-211-39a 3-211-39b |
|
एतत्ते सर्वमाख्यातं यथाप्रज्ञं यथाश्रुतम्। शिष्टाचारगुणान्ब्रह्मन्पुरस्कृत्य द्विजर्षभ ।। | 3-211-40a 3-211-40b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते अरण्यपर्वणि मार्कण्डेयसमास्यापर्वणि एकादशाधिकद्विशततमोऽध्यायः ।। |
3-211-6 वृत्तं वृतं स्वेच्छोपात्तमिति यावत् ।। 3-211-7 अतोऽन्यथा गुरुशुश्रूषणाद्यभावे ।। 3-211-8 उपनिषद्रहस्यम् ।। 3-211-9 अनुयाता अनुगन्ता ।। 3-211-10 श्रुतिश्च त्यागाश्च ते द्वे परं अयनं स्थानं येषां ते श्रुतित्यागपरायणाः ।। 3-211-14 शिष्टाचारवति शुक्लपोपमे योगधर्मः रागइव साधुर्भवेत्। शुक्लेव वेति इवार्थे ।। 3-211-17 अनात्मवान् अजितचित्तः ।। 3-211-19 अहंकारो दर्पः मत्सरः परदोषासहिष्णुत्वं तद्विर्जिताः। शिष्टं गुरुशास्त्रोक्तं आचरन्तः शिष्टाचाराः ।। 3-211-20 त्रैविद्यवृद्धाः तिस्रो विद्या ऋग्यजुःसामात्मिका यत्रस त्रिविद्यो यज्ञस्तत्र साधवस्त्रैविद्या याज्ञिकाः। वृत्तं शीलं तद्वन्तः। मनस्विन जितचित्ताः ।। 3-211-21 दुष्कराचारकर्मणां अन्यैर्दुष्करः आचारः शीलं कर्म यज्ञादि येषां तेषाम्। घोरत्वं हिंसादिदोषवत्त्वम् ।। 3-211-22 पुराणमनादिम्। शाश्वतं अनवच्छिन्नम्। ध्रुवं नित्यम्। अत्याज्यमित्यर्थः ।। 3-211-24 वेदोक्तोऽग्निहोत्रादिः। धर्मशास्त्रोक्तः अष्टकाश्राद्धादिः। शिष्ठाचीर्णः होलकादिः। शिष्टनां तुष्टिरिति शेषः ।। 3-211-28 न्यायो युक्तिः। गुणाः शमादयस्तदुपेताः। संविभक्तारः कुटुम्बेषु ।। 3-211-29 श्रुतधनाः विद्याधनाः ।। 3-211-35 करुणाः करुणावन्तश्च ते वेदनशीलाश्च। मत्वर्थीयोऽच् ।। 3-211-39 अतिपुण्यानि पापानि इति झ. पाठः ।।
| आरण्यकपर्व-210 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | आरण्यकपर्व-212 |