महाभारतम्-12-शांतिपर्व-236
| ← शांतिपर्व-235 | महाभारतम् द्वादशपर्व महाभारतम्-12-शांतिपर्व-236 वेदव्यासः |
शांतिपर्व-237 → |
भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति वैराग्यादिपूर्यकभगवज्ज्ञानस्य श्रेयः साधनत्वपरासितजैगीषव्यसंवादानुवादः।। 1।।
युधिष्ठिर उवाच॥
किंशीलः किंसमाचारः किंविद्यः किम्परायणः ।
प्राप्नोति ब्रह्मणः स्थानं यत्परं प्रकृतेर्ध्रुवम् ॥१॥
भीष्म उवाच॥
मोक्षधर्मेषु नियतो लघ्वाहारो जितेन्द्रियः ।
प्राप्नोति ब्रह्मणः स्थानं यत्परं प्रकृतेर्ध्रुवम् ॥२॥
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ।
जैगीषव्यस्य संवादमसितस्य च भारत ॥३॥
जैगीषव्यं महाप्राज्ञं धर्माणामागतागमम् ।
अक्रुध्यन्तमहृष्यन्तमसितो देवलोऽब्रवीत् ॥४॥
न प्रीयसे वन्द्यमानो निन्द्यमानो न कुप्यसि ।
का ते प्रज्ञा कुतश्चैषा किं चैतस्याः परायणम् ॥५॥
इति तेनानुयुक्तः स तमुवाच महातपाः ।
महद्वाक्यमसंदिग्धं पुष्कलार्थपदं शुचि ॥६॥
या गतिर्या परा निष्ठा या शान्तिः पुण्यकर्मणाम् ।
तां तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि यन्मां पृच्छसि वै द्विज ॥७॥
निन्दत्सु च समो नित्यं प्रशंसत्सु च देवल ।
निह्नुवन्ति च ये तेषां समयं सुकृतं च ये ॥८॥
उक्ताश्च न विवक्षन्ति वक्तारमहिते रतम् ।
प्रतिहन्तुं न चेच्छन्ति हन्तारं वै मनीषिणः ॥९॥
नाप्राप्तमनुशोचन्ति प्राप्तकालानि कुर्वते ।
न चातीतानि शोचन्ति न चैनान्प्रतिजानते ॥१०॥
सम्प्राप्तानां च पूज्यानां कामादर्थेषु देवल ।
यथोपपत्तिं कुर्वन्ति शक्तिमन्तः कृतव्रताः ॥११॥
पक्वविद्या महाप्राज्ञा जितक्रोधा जितेन्द्रियाः ।
मनसा कर्मणा वाचा नापराध्यन्ति कस्यचित् ॥१२॥
अनीर्षवो न चान्योन्यं विहिंसन्ति कदाचन ।
न च जातूपतप्यन्ते धीराः परसमृद्धिभिः ॥१३॥
निन्दाप्रशंसे चात्यर्थं न वदन्ति परस्य ये ।
न च निन्दाप्रशंसाभ्यां विक्रियन्ते कदाचन ॥१४॥
सर्वतश्च प्रशान्ता ये सर्वभूतहिते रताः ।
न क्रुध्यन्ति न हृष्यन्ति नापराध्यन्ति कस्यचित् ॥१५॥
विमुच्य हृदयग्रन्थींश्चङ्कम्यन्ते यथासुखम् ॥१५॥
न येषां बान्धवाः सन्ति ये चान्येषां न बान्धवाः ।
अमित्राश्च न सन्त्येषां ये चामित्रा न कस्यचित् ॥१६॥
य एवं कुर्वते मर्त्याः सुखं जीवन्ति सर्वदा ।
धर्ममेवानुवर्तन्ते धर्मज्ञा द्विजसत्तम ॥१७॥
ये ह्यतो विच्युता मार्गात्ते हृष्यन्त्युद्विजन्ति च ॥१७॥
आस्थितस्तमहं मार्गमसूयिष्यामि कं कथम् ।
निन्द्यमानः प्रशस्तो वा हृष्येयं केन हेतुना ॥१८॥
यद्यदिच्छन्ति तन्मार्गमभिगच्छन्ति मानवाः ।
न मे निन्दाप्रशंसाभ्यां ह्रासवृद्धी भविष्यतः ॥१९॥
अमृतस्येव सन्तृप्येदवमानस्य तत्त्ववित् ।
विषस्येवोद्विजेन्नित्यं संमानस्य विचक्षणः ॥२०॥
अवज्ञातः सुखं शेते इह चामुत्र चोभयोः ।
विमुक्तः सर्वपापेभ्यो योऽवमन्ता स बध्यते ॥२१॥
परां गतिं च ये केचित्प्रार्थयन्ति मनीषिणः ।
एतद्व्रतं समाश्रित्य सुखमेधन्ति ते जनाः ॥२२॥
सर्वतश्च समाहृत्य क्रतून्सर्वाञ्जितेन्द्रियः ।
प्राप्नोति ब्रह्मणः स्थानं यत्परं प्रकृतेर्ध्रुवम् ॥२३॥
नास्य देवा न गन्धर्वा न पिशाचा न राक्षसाः ।
पदमन्ववरोहन्ति प्राप्तस्य परमां गतिम् ॥२४॥ 12.229.25
| युधिष्ठिर उवाच। | 12-235-1x |
|
किंशीलः किंसमाचारः किंविद्यः किंपराक्रमः। प्राप्नोति ब्रह्मणः स्थानं यत्परं प्रकृतेर्ध्रुवम्।। | 12-236-1a 12-236-1b |
| भीष्म उवाच। | 12-236-2x |
|
मोक्षधर्मेषु नियतो लध्वाहारो जितेन्द्रियः। प्राप्नोति ब्रह्मणः स्थानं तत्परं प्रकृतेर्ध्रुवम्।। | 12-236-2a 12-236-2b |
|
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। जैगीषव्यस्य संवादमसितस्य च भारत।। | 12-236-3a 12-236-3b |
|
`महादेवान्तरे वृत्तं देव्याश्चैवान्तरे तथा। यथावच्छृणु राजेन्द्र ज्ञानदं पापनाशनम्।।' | 12-236-4a 12-236-4b |
|
जैगीषव्यं नहाप्रज्ञं धर्नाणामागतागमम्। अक्रुध्यन्तमहृष्यन्तमसितो देवलोऽब्रवीत्।। | 12-236-5a 12-236-5b |
|
न प्रीमसे बन्द्यमानो निन्द्यमानो न कुप्यसे। का ते प्रज्ञा कुतश्चैषा किं ते तस्याः परायणम्।। | 12-236-6a 12-236-6b |
| भीष्म उवाच। | 12-236-7x |
|
इति तेनानुयुक्तः स तमृपाच महातपाः। महद्वाक्यप्रसंदिग्धं पुष्कलार्थपदं शुचि।। | 12-236-7a 12-236-7b |
| जैगीषव्य उवाच। | 12-236-8x |
|
या यतियौ परा निष्ठा या शान्तिः पुण्यकर्मणाम्। तां तेऽहं सं प्रवक्ष्यामि यां मां पृच्छसि वै द्विज।। | 12-236-8a 12-236-8b |
|
निन्वत्सु वा सप्ता नित्यं प्रशंसत्सु च देवल। निहवन्ति च ये तेषां समयं सुकृतं च यत्।। | 12-236-9a 12-236-9b |
|
उक्ताश्च न विवक्ष्यन्ति वक्तारमहिते हितम्। प्रतिहन्तुं न चेच्छन्ति हन्तारं वै मनीषिणः।। | 12-236-10a 12-236-10b |
|
नाप्राप्तमनुशोचन्ति प्राप्तकालानि कुर्वते। न चातीतानि शोचन्ति न चैतान्प्रतिजानते।। | 12-236-11a 12-236-11b |
|
संप्राप्तानां च पूज्यानां कामादर्थेषु देवल। यथोपपत्तिं कुर्वन्ति शक्तिमन्तो धृतव्रताः।। | 12-236-12a 12-236-12b |
|
पक्वविद्या महाप्राज्ञा जितक्रोधा जितेन्द्रियाः। मनसा कर्मणा वाचा नापराध्यन्ति कस्यचित्।। | 12-236-13a 12-236-13b |
|
अनीर्षवो न चोन्योन्यं विहिंसन्ति कदाचन। न च जातूपतप्यन्ते धीराः परसमृद्धिभिः।। | 12-236-14a 12-236-14b |
|
निन्दाप्रशंसे चात्यर्थं न वदन्ति परस्य च। न च निन्दाप्रशंसाभ्यां विक्रियन्ते कदाचन।। | 12-236-15a 12-236-15b |
|
सर्वतश्च प्रशान्ता ये सर्वभूतहिते रताः। न कुध्यन्ति स हृष्यन्ति नापराध्यन्ति कस्यचित्।। | 12-236-16a 12-236-16b |
|
विमुच्य हृदयग्रन्थिं चङ्कम्यन्ते यथासुखम्। न चैषां बान्धवाः सन्ति ये चान्येषां च बान्धवाः।। | 12-236-17a 12-236-17b |
|
अमित्राश्च न सन्त्येषां ये चामित्रा न कस्यचित्। य एवं कुर्वते मर्त्याः सुखं जीवन्ति सर्वदा।। | 12-236-18a 12-236-18b |
|
ये धर्मं चानुरुध्यन्ते धर्मज्ञा द्विजसत्तमाः। ये ह्यतो विच्युता मार्गात्ते हृष्यन्त्युद्विजन्ति च।। | 12-236-19a 12-236-19b |
|
आस्थितस्तमहं मार्गमसूयिष्यामि कं कथम्। निन्द्यमानः प्रशस्तो वा हृष्येयं केन हेतुना।। | 12-236-20a 12-236-20b |
|
यद्यदिच्छन्ति तत्तस्मादधिगच्छन्ति मानवाः। न मे निन्दाप्रशंसाभ्यां ह्रासवृद्धी भविष्यतः।। | 12-236-21a 12-236-21b |
|
अमृतस्येव संतृप्येदवमानस्य तत्त्ववित्। विषस्येवोद्विजेन्नित्यं संमानस्य विचक्षणः।। | 12-236-22a 12-236-22b |
|
अवज्ञातः सुखं शेते इह चामुत्र चोभयोः। विमुक्तः सर्वपापेभ्यो योऽवमन्ता स बुध्यते।। | 12-236-23a 12-236-23b |
|
परां गतिं च ये केचित्प्रार्थयन्ति मनीषिणः। एतद्व्रतं समाश्रित्य सुखमेधन्ति ते जनाः।। | 12-236-24a 12-236-24b |
|
सर्वतश्च समाहृत्य क्रतून्सर्वाञ्जितेन्द्रियः। प्राप्नोति ब्रह्मणः स्थानं यत्परं प्रकृतेर्ध्रुवम्।। | 12-236-25a 12-236-25b |
|
नास्य देवा न गन्धर्वा न पिशाचा न राक्षसाः। पदमन्ववरोहन्ति प्राप्तस्य परमां गतिम्।। | 12-236-26a 12-236-26b |
|
`एतच्छ्रुत्वा मुनेस्तस्य वचनं देवलस्तथा। तदधीनो भवच्छिष्यः सर्वद्वन्द्वविनिष्ठितः।। | 12-236-27a 12-236-27b |
|
अथान्यत्तु पुरावृतं जैगीषव्यस्य धीमतः। शृणु राजन्नवहितः सर्वज्ञानसमन्वितः।। | 12-236-28a 12-236-28b |
|
यमाहुः सर्वलोकेशं सर्वलोकनमस्कृतम्। अष्टमूर्ति जगन्मूर्तिमिष्टसंधिविभूषितम्।। यं प्राप्ता न विषीदन्ति न शोचन्त्युद्विजन्ति च।। | 12-236-29a 12-236-29b 12-236-29c |
|
यस्य स्वाभाविकी शक्तिरिदं विश्वं चराचरम्। याति सज्जति सर्वात्मा स देवः परमेश्वरः।। | 12-236-30a 12-236-30b |
|
मेरोरुत्तरपूर्वे तु सर्वरत्नविभूषिते। अचिन्त्ये विमले स्थाने सर्वर्तुकुसुमान्विते।। | 12-236-31a 12-236-31b |
|
वृक्षैश्च शोभिते नित्यं दिव्यवायुसमीरिते। नानाभूतगणैर्युक्तः सर्वदेवनमस्कृतः।। | 12-236-32a 12-236-32b |
|
तत्र विद्याधरगणा गन्धर्वाप्सरसां गणाः। लोकपालाः समुद्राश्च नद्यः शैलाः सरांसि च।। | 12-236-33a 12-236-33b |
|
ऋषयो वालखिल्याश्च यज्ञाः स्तोभाह्वयास्तथा। उपासांचक्रिरे देवं प्रजानां पतयस्तथा।। | 12-236-34a 12-236-34b |
|
तत्र रुद्रो महादेवो देव्या चैव सहोमया। आस्ते वृषध्वजः श्रीमान्सोमसूर्याग्निलोचनः।। | 12-236-35a 12-236-35b |
|
तत्रैवं देवमालोक्य देवी धात्री विभावरी। उमा देवी परेशानमपृच्छद्विनयान्विता।। | 12-236-36a 12-236-36b |
|
अर्थः कोऽथार्थशक्तिः का भगवन्ब्रूहि मेऽर्थितः। तयैवं परिपृष्टोऽसौ प्राह देवो महेश्वरः।। | 12-236-37a 12-236-37b |
|
अर्थोऽहमर्थशक्तिस्त्वं भोक्ताऽहं भोज्यमेव च। रूपं विद्धि महाभागे प्रकृतिस्त्वं परो ह्यहम्।। | 12-236-38a 12-236-38b |
|
अहं विष्णुरहं ब्रह्मा ह्यहं यज्ञस्तथैव च। आवयोर्न च भेदोऽस्ति परमार्थस्ततोऽबले। तथापि विद्मस्ते भेदं किं मां त्वं परिपृच्छसि।। | 12-236-39a 12-236-39b 12-236-39c |
|
एवमुक्ता ततः प्राह ह्यधिकं ह्येतयोर्वद। श्रेष्ठं वेद महादेव नम इत्येव भामिनी।। | 12-236-40a 12-236-40b |
|
तदन्तरे स्थितो विद्वान्वसुरूपो महामुनिः। जैगीषव्यः स्मयन्प्राह ह्यर्थ इत्येव नादयन्।। | 12-236-41a 12-236-41b |
|
श्रेष्ठोन्योऽस्मान्महीपिण्डा तल्लीना शक्तिरापरा। मुद्रिकादिविशेषेण विस्तृता संभृतेति च।। | 12-236-42a 12-236-42b |
|
तच्छ्रुत्वा वचनं देवी कोसावित्यब्रवीद्रुषा। वाक्यमस्याद्य संभङ्क्त्वा प्रोक्तवानिति शंकरम्।। | 12-236-43a 12-236-43b |
|
तच्छ्रुत्वा निर्गतो धीमानाश्रमं स्वं महामुनिः। स्थानात्स्वर्गगणे विद्वान्योगैश्वर्यसमन्वितः।। | 12-236-44a 12-236-44b |
|
ततः प्रहस्य भगवान्सर्वपापहरो हरः। प्राह देवीं प्रशान्तात्मा जैगीषव्यो महामुनिः।। | 12-236-45a 12-236-45b |
|
भक्तो मम सखा चैव शिष्यश्चात्र महामुनिः। जैगीषव्य इति ख्यातः प्रोक्त्वासा निर्गतः शुभे।। | 12-236-46a 12-236-46b |
|
तच्छ्रुत्वा साऽथ संक्रुद्धा न न्याय्यं तेन वै कृतम्। विकृताऽहं त्वया देव मुनिना च तथाकृता।। | 12-236-47a 12-236-47b |
|
अत*ज्ञादयदेवेश मध्ये प्राप्तं न तच्छ्रुतम्। तच्छ्रुत्वा भगवानाह महादेवः पिनाकधृत्।। | 12-236-48a 12-236-48b |
|
निरपेक्षो मुनिर्योगी मामुपाश्रित्य संस्थितः। निर्द्वन्द्वः सततं धीमान्समरूपस्वभावधृत्।। | 12-236-49a 12-236-49b |
| तस्मात्क्षमस्व तं देवि रक्षितव्यस्त्वया च सः।। | 12-236-50a |
|
इत्युक्ता प्राह सा देवी मुनेस्तस्य महात्मनः। निराशत्वमहं द्रष्टुमिच्छाम्यन्तकनाशन।। | 12-236-51a 12-236-51b |
|
तथेति चोक्त्वा तां देवो वृषमारुह्य सत्वरम्। देवगन्धर्वसङ्घैश्च स्तूयमानो जगत्पतिः।। | 12-236-52a 12-236-52b |
|
अजरामरशुद्धात्मा यत्रास्ते स महामुनिः। इतस्ततः समाहृत्य वीरसंघैर्महायशाः।। | 12-236-53a 12-236-53b |
|
देहप्रावरणार्थं वै संसरन्स तदा मुनिः। प्रत्युद्गम्य महादेवं यथार्हं प्रतिपूज्य च। पुनः स पूर्ववत्कथां सूच्या सूत्रेण सूचयत्।। | 12-236-54a 12-236-54b 12-236-54c |
|
तमाह भगवाञ्शंभुः किं प्रदास्यामि ते मुने। वृणीष्व मत्तः सर्वं त्वं जैगीषव्य यदीच्छसि।। | 12-236-55a 12-236-55b |
|
नावलोकयमानस्तु देवदेवं महामुनिः। अनवाप्तं न पश्यामि त्वत्तो गोवृषभध्वज। कृतार्थः परिपूर्णोऽहं यत्ते कार्यं तु गम्यताम्।। | 12-236-56a 12-236-56b 12-236-56c |
|
प्रहसंस्तु पुनः शर्वो वृणीष्वेति तमब्रवीत्। अवश्यं हि वरो प्रत्तः श्राव्यं वरमनुत्तमम्।। | 12-236-57a 12-236-57b |
|
जैगीषव्यस्तमाहेदं श्रोतव्यं च त्वया मम। सूचीमनु महादेव सूत्रं समनुगच्छतः।। | 12-236-58a 12-236-58b |
|
ततः प्रहस्य भगवान्गौरीमालोक्य शङ्करः। स्वस्थानं प्रययौ हृष्टः सर्वदेवनमस्कृतः।। | 12-236-59a 12-236-59b |
|
एतत्ते कथितं राजन्यस्मात्त्वं परिपृच्छसि। निर्द्वन्द्वा योगिनो नित्याः सर्वशस्ते स्वयंभुवः।।' | 12-236-60a 12-236-60b |
|
।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि षट्त्रिंशदधिकद्विशंततमोऽध्यायः।। 236।। |
12-236-8 या शक्तिः पुण्वकमेणां इति ट. पाठः।। 12-236-12 संप्रदानं च पूज्यानां इति ट. थ. पाठः।।
| शांतिपर्व-235 | पुटाग्रे अल्लिखितम्। | शांतिपर्व-237 |