महाभारतम्-12-शांतिपर्व-274

महाभारतम्
द्वादशपर्व
महाभारतम्-12-शांतिपर्व-274
वेदव्यासः

भीष्मेण युधिष्ठिरंप्रति फलानिच्छया यज्ञादेः कर्तव्यताप्रतिपादकगोकपिलसंवादानुवादः।। 1।।

युधिष्ठिर उवाच।
अविरोधेन भूतानां त्यागः षाड्गुण्यकारकः।
यः स्यादुमयभाग्धर्मस्तन्मे ब्रूहि पितामह।। 12-274-1

गार्हस्थ्यस्य च धर्मस्य योगधर्मस्य चोभयोः।
अदूरसंप्रस्थितयोः किंस्विच्छ्रेयः पितामह।। 12-274-2

भीष्म उवाच।
उभौ धर्मौ महाभागावुभौ परमदुश्चरौ।
उभौ महाफलौ तौ तु सद्भिराचरितावुभौ।। 12-274-3

अव ते वर्तयिष्यासि प्रामाण्यमुभयोस्तयोः।
शुणुष्वैकमताः पार्थ च्छिन्नधर्मार्थसंशयम्।। 12-274-4

अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्।
कपिलस्य गोश्च संवादं तन्निबोध युधिष्ठिर।। 12-274-5

आम्नायमनुपश्यन्हि पुराणं शाश्वतं ध्रुवम्।
नहुषः पूर्वमालेभे त्वष्टुर्गामिति नः श्रुतम्।। 12-274-6

तां नियुक्तामदीनात्मा सत्वस्थः संयमे रतः।
ज्ञानवान्नियताहारो ददर्श कपिलस्तथा।। 12-274-7

स बुद्धिमुत्तमां प्राप्तो नैष्ठिकीमकुतोभयाम्।
स्वरेण शिथिलां सत्यां वेदा 3 इत्यब्रवीत्सकृत्।। 12-274-8

तां गामृषिः स्यूमरश्मिः प्रविश्य यतिमब्रवीत्।
हंहो वेदा 3 यदि मता धर्माः केनापरे मताः।। 12-274-9

तपस्विनो धृतिमतः श्रुतिविज्ञानचक्षुषः।
सर्वमार्षं हि मन्यन्ते व्याहृतं विदितात्मनः।। 12-274-10

तस्यैवं गततृष्णस्य विज्वरस्य निराशिषः।
का विवक्षाऽस्ति वेदेषु निरारम्भस्य सर्वतः।। 12-274-11

कपिल उवाच।
नाहं वेदान्विनिन्दामि न विवक्ष्यामि कर्हिचित्।
पृथगाश्रमिणां कर्माण्येकार्थानीति नः श्रुतम्।। 12-274-12

गच्छत्येव परित्यागी वानप्रस्थश्च गच्छति।
गृहस्थो ब्रह्मचारी च उभौ तावपि गच्छतः।। 12-274-13

देवयाना हि पन्थानश्चत्वारः शाश्वता मताः।
नैषां ज्यायः कनीयस्त्वं फलेषूक्तं बलाबलम्।। 12-274-14

एवं विदित्वा सर्वार्थानारभेतेति वैदिकम्।
नारभेतेति चान्यत्र नैष्ठिकी श्रूयते श्रुतिः।। 12-274-15

अनारम्भे ह्यदोषः स्यादारम्भे दोष उत्तमः।
एवं स्थितस्य शास्त्रस्य दुर्विज्ञेयं बलाबलम्।। 12-274-16

यदत्र किंचित्प्रत्यक्षमहिंसायाः परं मतम्।
ऋते त्वागमशास्त्रेभ्यो ब्रूहि तद्यदि पश्यसि।। 12-274-17

स्यूमरश्मिरुवाच।
स्वर्गकामो यजेतेति सततं श्रूयते श्रुतिः।
फलं प्रकल्प्य पूर्वं हि ततो यज्ञः प्रतायते।। 12-274-18

अजश्चाश्वश्च मेषश्च र्गौश्च पक्षिगणाश्च ये।
ग्राम्यारण्याश्चौषधयः प्राणस्यान्नमिति श्रुतिः।। 12-274-19

तथैवान्नं ह्यहरहः सायंप्रातर्निरूप्यते।
पशवश्चाथ धान्यं च यज्ञस्याङ्गमिति श्रुतिः।। 12-274-20

एतानि सह यज्ञेन प्रजापतिरकल्पयत्।
तेन प्रजापतिर्देवान्यज्ञेनायजत प्रभुः।। 12-274-21

तदन्योन्यवराः सर्वे प्राणिनः सप्तसप्त च।। 12-274-22
`गौरजो मनुजः श्वा वा अश्वाश्वतरगर्दभाः।
एते ग्राम्याः समाख्याताः पशवः सप्त साधुभिः।। 12-274-23

सिंहा व्याघ्रा वराहाश्च महिषा वारणास्तथा।
हरिणः शललाश्चैव सप्तारण्यास्तथा स्मृताः।।' 12-274-24

यज्ञेषूपाकृतं विश्वं प्राहुरुत्तमसंज्ञितम्।। 12-274-25
एतच्चैवाभ्यनुज्ञातं पूर्वैः पूर्वतरैस्तथा।
को जातु न विचिन्वीत विद्वान्स्वां शक्तिमात्मनः।। 12-274-26

पशवश्च मनुष्याश्च द्रुमाश्चौषधिभिः सह।
स्वर्गमेवाभिकाङ्क्षन्ते न च स्वर्गोस्ति ते मखात्।। 12-274-27

ओषध्यः पशवो वृक्षा वीरुदाज्यं पयो दधि।
हविर्भूमिर्दिशः श्रद्धा कालश्चैतानि द्वादश।। 12-274-28

ऋचो यजूंषि सामानि ऋत्विजश्चापि षोडश।
अग्निर्ज्ञेयो गृहपतिः स सप्तदश उच्यते।। 12-274-29

अङ्गान्येतानि यज्ञस्य यज्ञो मूलमिति श्रुतिः।
आज्येन पयसा दध्ना शकृताऽऽमिक्षया त्वचा।। 12-274-30

बालैः शृङ्गेण पादेन संभवत्येव गौर्मखम्।
एवं प्रत्यकेशः सर्वं यद्यदस्य विधीयते।। 12-274-31

यज्ञं वहन्ति संभूय सहर्त्विग्भिः सदक्षिणैः।
संहृत्यैतानि सर्वाणि यज्ञं निर्वर्तयन्त्युत।। 12-274-32

यज्ञार्थानि हि सृष्टानि यथार्था श्रूयते श्रुतिः।
एवं पूर्वतराः पूर्वे प्रवृत्ताश्चैव मानवाः।। 12-274-33

न हिनस्ति नारभते नाभिद्रुह्यति किंचन।
यज्ञैर्यष्टव्यमित्येव यो यजत्यफलेप्सया।। 12-274-34

यज्ञाङ्गान्यपि चैतानि यथोक्तान्यपि सर्वशः।
विधिना विधियुक्तानि तारयन्ति परस्परम्।। 12-274-35

आम्नायमार्षं पश्यामि यस्मिन्वेदाः प्रतिष्ठिताः।
तं विद्वांसोऽनुपश्यन्ति ब्राह्मणस्यानुदर्शनात्।। 12-274-36

ब्राह्मणप्रभवो यज्ञो ब्राह्मणार्पण एव च।
अनुयज्ञं जगत्सर्वं यज्ञश्चानुजगत्सदा।। 12-274-37

ओमिति ब्रह्मणो योनिर्नमः स्वाहा स्वधा वषट्।
यस्यैतानि प्रयुज्यन्ते यथाशक्ति कृतान्यपि।। 12-274-38

न तस्य त्रिषु लोकेषु परलोकभयं विदुः।
इति वेदा वदन्तीह सिद्धाश्च परमर्षयः।। 12-274-39

ऋचो यजूंहि सामानि स्तोत्राश्च विधिचोदिताः।
यस्मिन्नेतानि सर्वाणि भवन्तीह स वै द्विजः।। 12-274-40

अग्न्याधेये यद्भवति यच्च सोमे सुते द्विज।
यच्चेतरैर्महायज्ञैर्वेद तद्भगवांस्तथा।। 12-274-41

तस्माद्ब्रह्मन्यजेच्चैव याजयेच्चाविचारयन्।
यजतो यज्ञविधिना प्रेत्य स्वर्गफलं महत्।। 12-274-42

नायं लोकोस्त्ययज्ञानां परश्चेति विनिश्चयः।
वेदवादविदश्चैव प्रमाणमुभयं तदा।। 12-274-43

।। इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि मोक्षधर्मपर्वणि
चतुःसप्तत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः।। 274।।

12-274-1 योगः पाङ्गुण्यकारित इति ड. पाठः।।
12-274-3 उभौ गार्हस्थ्ययोगधर्मौ।।
12-274-6 त्वष्टुस्त्वष्ट्रे गृहागताय मधुपर्के गामालेभे। यष्टुं गामितीति ट. थ. पाठः।।
12-274-7 नियुक्तां हन्तुं पुरस्कृतां दृष्ट्वा वेदा इत्यव्रवीदिति द्वयोः संबन्धः।।
12-274-8 वेदा इति गर्हायां प्लुतिः।।
12-274-9 प्रविश्य योगबलेनेत्यर्थः। यतिं कपिलमुनिम्। हंहो इति विस्मये। वेदा यदि मताः गर्हितत्वेन संमताः। अत्रापि गर्हार्थायाः प्लुतेरनुवादः। अपरे हिंसाशून्याधर्माः केन मताः। प्रामाण्यमप्रामाण्यं वा कर्मज्ञानकाण्डयोस्तुल्यमतो नान्यतरन्निन्देत्प्रशंसेद्वेति भावः।।
12-274-10 विलक्षणपुरुषस्य भाषितं सत्यमिति जना मन्यन्ते। किं विदितात्मनः नित्यज्ञानवतः परमेश्वरस्य व्याहृतम्।।
12-274-12 विवक्ष्यामि विषमान् वक्ष्यामि।।
12-274-13 एकार्थत्वमाह गच्छत्येवेति। परित्यागी संन्यासी। गच्छत्येव परं पदमिति शेषः।।
12-274-14 देवयानाः देवमात्मानं यान्त्येभिरिति तथाभूताश्चत्वार आश्रमाः।।
12-274-22 तस्माद्यागपराः सर्वे इति ध. पाठः।।
12-274-34 नापि दूह्यति किंचनेति ट. ड. पाठः।।
12-274-39 इति लोका वदन्तीहेति ध. पाठः।।
12-274-41 यच्च सोमे स्थितं जगत्। इति ड. पाठः।।

शांतिपर्व-273

पुटाग्रे अल्लिखितम्।

शांतिपर्व-275